Indii

Sil sanal voib olda toižid znamoičendoid; miše nähta niid, tulgat tänna.

Indijan Tazovaldkund
भारत गणराज्य (hindi)
(Bhārat Gaṇarājya)
Republic of India (angl.)

Flag	Valdkundznam
Pälidn	Uz' Deli
Eläjiden lugu (2018)	1,266,883,598 ristitud
Pind	3,287,590 km²
Kel'	hindi, anglijan
Valdkundan pämez'	Ram Nath Kovind
Päministr	Narendra Modi
Religii	induizm, islam, hristanuskond, ateizm, sikhizm, buddizm
Valüt	indijan rupii (INR)
Internet-domen	.in
Telefonkod	+91
Aigvö	UTC+5:30

Indii (hindi: भारत Bhārat, angl.: India), oficialižikš Indijan Tazovaldkund (hindi: भारत गणराज्य Bhārat Gaṇarājya, angl.: Republic of India), om kaikiš suremb valdkund Suviazijas ristitišton da pindan mödhe. Pälidn om Uz' Deli.

Keled

Indijan regionaližed oficialižed keled, kaik om 21: assaman, bengalan, gudžarati, dogri, konkani, maithili, marathin, nepalan, orijan, päivnouzmpandžaban, sanskrit, sindhin, urdu, kašmiran, kannadan, malajalam, tamilan, telugun, santali, bodo, manipuri.

Istorii

Vn 1947 17. päiväl elokud Indii tedištoiti ičeze ripmatomudes Sures Britanijaspäi da linni sen dominionaks.

Vn 1950 26. päiväl vilukud Indii kändihe tazovaldkundaks, sai täut ripmatomut. Ezmäine i nügüdläine vn 1949 Konstitucii (hindi: भारतीय़ संविधान Bhāratīja sanvidhāna, angl.: Constitution of India) tuli väghe sil-žo päiväl, se om väges läz jogavoččidenke vajehtusidenke.

Vl 1974 Indii kodvi ičeze ezmäšt atombombad manaluižel poukahtusel.

Geografii

Indijan topografine kart (2006)

Indii om mavaldkundröunoiš Pakistananke päivlaskmas, Kitain, Nepalan da Butananke pohjoižpäivnouzmas, Bangladešan da Mjanmaranke päivnouzmas. Sen ližaks, Indijal om meriröunoid Indonezijanke suvipäivnouzmas, Šrilankanke suves da Mal'divan Saridenke suvipäivlaskmas. Džammu da Kašmir-štat om olnu ridasižeks territorijaks, se röunatab Afganistananke lodehes.

Valdkundan pind om 3 287 590 km². Randanpirdan piduz om 7 517 km, niišpäi 5 423 km om kontinentižel Indijal, 2 094 km — Andamanan, Nikobaran da Lakkadivan saril Andamanan meres. Indijan päivlaskmaižed randad lainištab Indižen valdmeren Arabijan meri, i päivnouzmaižed randad — Bengalijan laht.

Gimalajad da niiden ezimägištod oma Indijan pohjoižel da pohjoižpäivnouzmaižel röunal. Dekan-mägitazangišt otab Indostan-pol'saren südäipalad. Kaikiš korktemb čokkoim om Kančendžang-mägi (8586 m, koumanz' kortte Mas), se sijadase Nepalan da Butanan keskes. Znamasižed joged oma Gang ližajogidenke da Brahmaputra. Surid järvid ei ole.

Klimatan nell' toižendad om Indijas: neps tropine, kuiv tropine, subtropine mussonine da korktoiden mägiden. Valdkundan tobmas palas koume sezonad oleleb vodes: neps da räk (suvipäivlaskmaine musson, kezaku-reduku, paneb sadegid nell' videndest), viluhk da kuiv (pohjoižpäivnouzmaine passat, kül'mku-uhoku), lujas räk da kuiv (keväz'ku-semendku). Vilukun keskmäine lämuz om +15 C° pohjoižes da +27 C° suves. Kaikiš räkämb ku om semendku +28..+35 C° kesklämudenke ani kaiktä. Paneb sadegid 1500..3000 mm vodes valdkundan territorijan tobmal palal, 12 tuh. millimetrihesai (Čerrapundži päivnouzmas). Lodehpolen da Dekan-platon päivlaskman klimat om kuivamb, 400..750 mm vodes.

Londuseližed pävarad oma londuseline gaz, kivihil', metallad (raudkivend, titankivend, hromkivend, marganc, boksitad), diamantad da väghine mahuz; toižed varad — kivivoi, mouckivi, šoidkivi.

Tobmuz

Valdkundan ohjastusen sauvuz Udes Deliš, reduku 2007 vai sen aigemba

Ohjandusen form om federativine konstitucine parlamentine tazovaldkund. Valdkundan pämez' om prezident (hindi: राष्ट्रपति Raštrapati «car'kundan käskii»), elektoraline kollegii (kogoneb parlamentan ühtnijoid molembiš kodišpäi) änestab händast da varaprezidentad videks vodeks. Prezident om käskusenandajan, radonoigendajan da käskuzkundaližen tombuziden formaline pä, hän om armijan päkäsknik, paneb päministrad radsijha. Kaik ohjastusen ministrad oma miččen-se parlamentan kodin ühtnijad.

Parlament (hindi: भारतीय संसद Bharatija Sansad) om kaks'kodine, kaik om 790 ühtnijad. Üläkodi om Štatoiden Nevondkund (hindi: राज्य सभा Radžja Sabha, angl.: Council of States) 245 ühtnijanke, štatoiden da territorijoiden käskusenandmižsuimad valitas 238 heišpäi kudeks vodeks, 12 — prezident paneb čomamahton ristituid radsijha. Üläkodin koumandez vajehtase kaikuččes kahtes vodes. Alakodi om Rahvahaline Kodi (hindi: लोक सभा Lok Sabha, angl.: House of the People) 545 ühtnijanke videks vodeks (543 — kaik rahvaz valičeb kaikid kerdalaz, sidä kesken 84 — kastoišpäi, 47 — heimoišpäi; kaks' — prezident paneb angliž-indijalaižišpäi). Indijan prezident om eriline parlamentan ühtnii.

Parlamentan alakodin ühtnijoiden järgenduseližed pävaličendad oliba seičemepordhaižed vl 2019 sulakun 11. päiväspäi semendkun 19. päivhäsai. Indijan prezident om Ram Nath Kovind, änestihe händast vn 2017 17. päiväl heinkud (sai 65,65 % änid), tuleb radho heinkun 25. päiväspäi. Nügüdläine päministr om Narendra Modi vn 2014 semendkun 26. päiväspäi. Edeline prezident om Pranab Kumar Mukerdži (2012−2017).

Indijan Tazovaldkundan oficialižed nacionaližed simvolad

Nacionaline živat
Nacionaline lind
Nacionaline pu
Nacionaline änik
Nacionaline kaičendživat
Nacionaline veziimetaiživat
Nacionaline reptilii
Nacionaline kaičendimetaiživat
Nacionaline frukt
Nacionaline pühäpert'
Nacionaline jogi
Nacionaline mägi

Administrativiž-territorialine jagand

   Kacu kirjutuz: Indijan štatad da territorijad.

Indii jagase kaks'kümneks kahesaks štataks da kahesaks nevondterritorijaks (2019). Štatad alajagasoiš 732 ümbrikoks (distriktaks).

Eläjad

Vn 2016 heinkus valdkundan eläjiden lugu oli 1 266 883 598 ristitud. Kaikiš suremb valdkundan ristitišt om nügüd'. Indii otab kahtenden sijan mail'mas ristitišton lugun mödhe (Kitain jäl'ghe).

Etnižed gruppad (2000): indiž-arižed rahvahad — 72 %, dravidižed rahvahad — 25 %, mongoližed da toižed rahvahad — 3 %.

Mamankelen mödhe (2011): hindi — 43,6 %, bengalan kel' — 8,0 %, marathin kel' — 6,9 %, telugun kel' — 6,7 %, tamilan kel' — 5,7 %, gudžarati — 4,6 %, urdu — 4,2 %, kannadan kel' — 3,6 %, orijan kel' — 3,1 %, malajalam — 2,9 %, päivnouzmpandžaban kel' — 2,7 %, assaman kel' — 1,3 %, maithili — 1,1 %, toižed keled (sidä kesken regionaližed dogri, konkani, nepalan, sanskrit, sindhin, kašmiran, santali, bodo, manipuri) — 5,6 %. Anglijan kel' om valdkundan opendusen, torguindan da politikan rahvahidenkeskeine kel'. Hindustani om levitadud valdkundan pohjoižes paginkel' oficialižeta statusata.

Religijan mödhe (2011): induistad — 79,8 %, islamanuskojad — 14,2 %, hristanuskojad — 2,3 %, sikhad — 1,7 %, toižed uskojad i märhapanendata — 2,0 %.

Indijan lidnad-millionerad (vn 2011 rahvahanlugemižen mödhe, enamba 3 mln. ristituid, kümne lidnad): Mumbai, Deli, Bangalor, Haidarabad, Ahmedabad, Čennai, Kolkat, Surat, Pun, Džaipur.

Ižanduz

Indii om šingotai agrariž-industrialine valdkund. Indijan rupijan znam: . Fiskaline voz' zavodiše 1. sulakud. Industrijan päsarakod oma kaivuztegimišt i kivivoin samine, raudan metallurgii, mašinansauvomine, transportmašiništon pästand, cementan tehmine, himine, farmaceftine, tekstiline, sömtegimišt, programholitusen tehmine.

Kogosüdäiproduktan palad (2023/24 finansižen voden andmused): maižanduz 17,7 %, tegimišt 27,6 %, holitišiden sfer 54,7 %. Radnikoiden järgenduz sarakoidme vl 2023: maižanduz 44 %, tegimišt 28 %, holitišiden sfer 34 %, sidä kesken 13 % oma ottud infrastrukturan holitushe.

Vl 2012 valdkundan päeksport oli kivivoi (19 %), juvelirižed tegesed da brill'jantad (7 %), zelläd (4 %); toine eksport — ris (2 %), avtod (2 %), himižtegimišton produkcii, sobad. Vl 2022 Indijan eksport oli tegimišton produkcii (70,7 %), poltuz i kaivuztegimišton produktad (14,7 %), maižandusen tavarad (14,1 %), toižed tavarad (0,5 %). Importan struktur om mugoi (2022): maižandusen tavarad 7,0 %, poltuz i kaivuztegimišton produktad 33,2 %, tegimišton produkcii 52,1 %, toižed tavarad (7,7 %). Irdpol'žen torguindan päižed partnörad (2023/24 finansine voz') oma Evropan Ühtištusen mad (Indijan eksportan 17,4 % i importan 8,8 %), Kitai (eksportan 5,7 % i importan 18,1 %, sen paloin Honkong 1,9 % i 3,0 %), Amerikan Ühtenzoittud Valdkundad (eksportan 17,7 % i importan 6,0 %), Araban Ühtenzoittud Emiratad (eksportan 8,2 % i importan 7,1 %), Venäma (importan 9,1 %), Saudan Arabii (eksportan 2,6 % i importan 4,7 %).

Irdkosketused

• Indijan valdkundan oficialine portal (india.gov.in). (angl.) (Hindi)
• Indijan parlamentan alakodin oficialine sait (loksabha.nic.in). (angl.) (Hindi)
• Indijan prezidentan oficialine sait (presidentofindia.nic.in). (angl.) (Hindi)
• Indijan ohjastusen saitiden oficialine katalog (goidirectory.nic.in). (angl.)
• Indijan Tazovaldkundan sur'oigenduzkund Venäman Federacijas (indianembassy.ru). (ven.) (angl.)
• Venäman Federacijan sur'oigenduzkund Indijan Tazovaldkundas (rusembindia.com). (ven.) (angl.)