Ion: Erod versijoiden keskes

Südäimišt om heittud Ližatud südäimišt

Pandud

Vajehtuz 26. Tal’vku 2013, kell 00:52

Ion (grek. ἰόν — mänii) — üks'atomine vai äiatomine henič elektrotäutkenke, kudamb sädase ühten vai severdan elektroniden kadotandan vai ühtnendan atomale vai molekulale rezul'tataks. Ionizacii (ioniden formiruind) voib tehtas korktan temperaturan aigan, elektrokendan vai ionizirujan sädegoičendan painusen alle. Sidä vizid, ion om atom vai molekul, miččes elektroniden ühthine verd ei ole kohtaine protoniden ühthiženke verdanke, i se azj andab atomale pozitivine vai negativine elektrotäude.

Ionad erižikš heničuiš vasttase kaikiš agregatižiš substancijan olendoiš — gazoiš (ozitesikš, atmosferas), nozoluziš (suladusiš da segoitesiš), kristalliš da plazmas (ozutesikš, tähthidenkeskeižes avarudes).

Ionan täude om kerdoiš elektronan täutkenke. Vl. 1834 Faradei Maikl sädi «ion»-tärtuz da termin. Hän ezimeleti elektrojoksusen painuden muiktusiden, mugliden da soliden vezisegoitesihe ičeze tedoidusen aigan, miše mugoižiden segoitesiden elektrovendmahtuz om ioniden likundan tagut.

Faradei nimiti kationikš likujad segoitesiš negativižele polüsale (katodale) ionad pozitivižen täutkenke, a anionikš — likujad pozitivižele polüsale (anodale) ionad negativižen täutkenke.

Ionad oma aktivižed heničud himižešti, ka ned sädaba reakcijoid atomoidenke, molekuloidenke da ičekesken. Ionad sünduba segoitesiš elektrolitižen dissociacijan jäl'ghe da determiniruiba elektrolitoiden ičendoid.

Voib säta ionid himižel vai fizižel tel. Himižikš, ku neitraližel atomalpäi üks' vai enamba elektronad lähteba, ka sil om netto-pozitivine täude, da se om tetab kationaks. Ku atom sab elektronid, ka sil om netto-negativine täude, da se om tetab anionaks. Ku ion om üksjaine atom ka se om atomine vai monoatomine ion, a ku ionas om kaks’ vai enamba atomad, ka se nimitase molekulärižeks vai äiatomižeks ionaks.

Substancijan fizižen ionizacijan statjaks, gazan ozutesikš, muga nimitadud «ionparad» sädase ioniden iškun rezul'tataks. Joudai elektron da pozitivine ion oma kaikuččes mugoižes paras.

Metallad formiruiba kationid, sikš ku nenilpäi elektronad lähteba, kudaig metallatomad substancijad formiruiba anionid elektroniden tulendal.

Anionad da kationad

Hapanikan atomas (kuvan keskuses) üks' proton da üks' elektron oma. Elektronan lähtend andab kationad (kuvan huras), sen-žo aigan elektronan tulend andab anionad (oiktas). Kaks'elektronine pil'v om tulnu hapanikan anionale, sen radius tegese enamb, mi neitraližen atoman radius, mitte ičekät äjan enamb pall'astoittud kationan protonad. Hapanik formiruib vaiše mugoine kation, miččes ei ole elektronid, ika eskai kationiš, miččiš (ei hapanikan kartte) kaik-se jäba üks' vai enamb elektronad, oma üks'-se penemba neitraližid atomoid vai molekuloid, kudambišpäi sünduiba.

Sikš ku protonan elektrotäude ičeze surudes om kohtaine elektronan täutkenke, ka ionan netto-elektronine täude sättub protoniden verdanke ionas minus elektroniden verd siš.

Anion (−) (grek. ἄνω (ánō) — ülähäks) om ion, kudambas elektronid enamba mi protonid, ka se azj andab netto-negativine täude (sikš ku elektronil om negativine täude i protonil om pozitivine täude).

Kation (+) (grek. κατά (katá) — alahaks) om ion, kudambas penemba elektronid mi protonid, ka ned andaba netto-pozitivine täude.

Erasid ližanimid kävutadas ioniden äikerdoitud täutkenke täht. Ozutesikš, ion −2-täutkenke om tetab dianionaks da ion +2-täutkenke om tetab kuti dikation. Cvitterion om neitraline molekul pozitivižen da negativižen täutkidenke erasiš tahoiš molekulan irdpolel.

Tedoavaidusen te

Ion-sana grekaks ἰόν, ion, znamoičeb mänii (ἰέναι, ienai, mända-sanan nügüdläižen aigan I aktivan particip). Vl. 1834 anglialaine fizikan- da himijantedomez' Faradei Maikl sädi nece termin ümbrikirjutamha sihepäi tundmatoman mänijan nägusen ühten elektrodalpäi toižele vezisubstancijan kal't.^[1]^[2] Faradejale ei olend tetab necen nägusen londuz, no hän tezi: sikš ku metallad segoitaba da lähteba segoiteshe ühtel elektrodal, da uz' metall tuleb segoitesespäi toižen elektrodan päl, ka om eraz substancijan tip, mitte likub segoitesen kal't joksijas, vedajas, ehtatajas materialižes formas üht sijaspäi toižhe.

Harakterižed pirdad

Konz ionad oma gazanvuiččes olendas (lämoi, päivänvauktuz, elektrokibinad i m.e. plazm), niil om korged mahtuz reakcijoile. Gazanvuiččed ionad reagiruiba teravašti täuttud vastališti ionidenke, da sädase neitraližed molekulad vai ionižed solad. Ionad mugažo sädase nozoludes vai substancijan kovas olendas, konz solad reagiruiba segoitajidenke (ozutesikš, vedenke). Sišpäi tuleba ionad segoitajas pit'kemban elonke, ka energijan da entropijan sido toižetase, ionad napriba sirtas toine toižespäi i reagiruiba nozoludenke. Mugomad stabiližed substancijad putuba londuses madaliden temperaturiden olendoiš tobjimalaz. Sen järgeline ozutez om segoitadud soliden ionad merivedes.

Kaikil ionil om täude, sišpäi ne, kaikiden objektoiden kartte:

vedada vastal'žed elektrotäutked ičezennoks (pozitivine negativižennoks da tagazpolin),
sirdaba polihe ühtenvuiččen znaman täutkid (mugažo erazvuiččid ičeze väges),
likuba traektorijadme, kudamban te kändase da om märitud magnitpöudal.

Elektronan mass om penemb, sen avaruden täutandan ičendad oma lujemba (elektronad oma materialižed lainhed). Sikš miše elektronad märičeba atomoiden da molekuloiden suruz, hot' ne valdoičeba elektronil da niiden suremba. Anionad (ionad negativižen täutkenke) oma suremb maman molekulad vai atomad. Agjahižed elektronad sirdaba polihe toine tošt i ližadaba ionale fizišt surust, sikš ku sen suruz märičese elektroniden pil'vel. Ani mugažo kationad oma penemb maman atomad vai molekulad sen elektroniden pol'ven penemban suruden tagut. Ozutesikš, üks' vezinikan kation om ani elektronita, ka se om penemb lujas maman vezinikan atomad.

Olend olmas londuses

Ionad oma jogasijaližed londuses da andaba vastuz erazvuiččen fenomeniden täht: Päiväižen vauktusen sü, Man ionosferan olend olmas-ki. Atomoiden muju ičeze ionižes olendas voib erineda rindatades neitraližiden atomoidenke, ka päivänvauktusen absorbcii metalližil ionil andab mujud kalližarvoižile kivile. Veden da ioniden vastamižpaineg om lujas tarbhaine kut anorganižes himijas, muga organižes-ki (biohimii sen ühtes), ozutesikš ohjastai sidoiden erigoitusel energii adenozintrifosfatas (ATF).

Kus ioniden ičendad oma kaikiš nägujembad, ümbrikirjutand andase alleanttud jagusiš; ned sijadase pidusen polendusen fizižen pordhišton mödhe, astronomižes surudespäi mikroskopižhe.

Astronomine olend olmas

Fail:Main tycho remnant full.jpg

SN 1572:n (Bragen Tihon) üläuden tähthan jändused, čihodajan plazman ogibal šur. Irdaline päluine ozutadud taivazmaks, se om röntgensädegiden emissii korktan energijan elektronil.

Päine kirjutuz: Plazm.

Vedetomiden gazanvuiččiden ioniden keraduz, vai eskai gaz täuttud heničuiden erasen verdanke nimitase plazmaks. Enamba mi 99.9% Mirun nägujas substancijaspäi voib olda plazman nägus.^[3] Se mülüb meiden Päiväine da toižed tähthad, avaruz planetoiden keskes da avaruz tähthiden keskes. Plazm om nellänz' substancijan olend (kovad hibjad, nozoluded, gazad-ki), sikš ku sen ičendad oma toižed materialižkš. Astrofizižes plazmas om tobjimalaz elektroniden da protoniden segoitez (ioniziruidud vezinik).

Homaičendad

↑ Michael Faraday (1791-1867) (video). — BBC.
↑ Onlain etimologine vajehnik.
↑ Plasma, Plasma, Everywhere Science@NASA Headline news, Space Science # 158. September 7, 1999.

Nece kirjutuz om vaiše ezitegez. Tö voit abutada meile, ku kohendat sidä da ližadat sihe.

[1] Michael Faraday (1791-1867) (video). — BBC.

[2] Onlain etimologine vajehnik.

[3] Plasma, Plasma, Everywhere Science@NASA Headline news, Space Science # 158. September 7, 1999.

[1]

[2]

[3]

@@ Rivi 1: / Rivi 1: @@
-'''Ion''' ([[grekan kel'|grek.]] ''ἰόν'' — ''mänii'') — üks'atomine vai äiatomine [[henič]] elektrotäutkenke, kudamb sädase ühten vai severdan [[elektron]]oiden kadotandan vai ühtnendan [[atom]]ale vai [[molekul]]ale rezul'tataks. [[Ionizacii]] (ioniden formiruind) voib tehtas korktan [[temperatur]]an aigan, [[elektrokend]]an vai [[ionizirui sädegoičend|ionizirujan sädegoičendan]] painusen alle. Sidä vizid, ion om atom vai molekul, miččes elektroniden ühthine verd ei ole kohtaine [[proton]]iden ühthiženke verdanke, i se azj andab atomale pozitivine vai negativine [[elektrotäude]].
+'''Ion''' ([[grekan kel'|grek.]] ''ἰόν'' — ''mänii'') — üks'atomine vai äiatomine [[henič]] elektrotäutkenke, kudamb sädase ühten vai severdan [[elektron]]iden kadotandan vai ühtnendan [[atom]]ale vai [[molekul]]ale rezul'tataks. [[Ionizacii]] (ioniden formiruind) voib tehtas korktan [[temperatur]]an aigan, [[elektrokend]]an vai [[ionizirui sädegoičend|ionizirujan sädegoičendan]] painusen alle. Sidä vizid, ion om atom vai molekul, miččes elektroniden ühthine verd ei ole kohtaine [[proton]]iden ühthiženke verdanke, i se azj andab atomale pozitivine vai negativine [[elektrotäude]].
 Ionad erižikš heničuiš vasttase kaikiš [[agregatine substancijan olend|agregatižiš substancijan olendoiš]] — [[gaz]]oiš (ozitesikš, [[Man atmosfer|atmosferas]]), [[nozoluz|nozoluziš]] ([[suladused|suladusiš]] da [[segoitez|segoitesiš]]), [[kristall]]iš da [[plazm]]as (ozutesikš, [[tähthidenkeskeine ümbrišt|tähthidenkeskeižes avarudes]]).
@@ Rivi 9: / Rivi 9: @@
 Ionad oma aktivižed heničud himižešti, ka ned sädaba reakcijoid atomoidenke, molekuloidenke da ičekesken. Ionad sünduba segoitesiš [[elektrolitine dissociacii|elektrolitižen dissociacijan]] jäl'ghe da determiniruiba [[elektrolit]]oiden ičendoid.
-Voib säta ionoid himižel vai fizižel tel. Himižikš, ku neitraližel atomalpäi üks' vai enamba elektronad lähteba, ka sil om netto-pozitivine täude, da se om tetab [[Ion#Anionad da kationad|kation]]aks. Ku atom sab elektronoid, ka sil om netto-negativine täude, da se om tetab [[Ion#Anionad da kationad|anion]]aks. Ku ion om üksjaine atom ka se om atomine vai [[monoatomine]] ion, a ku ionas om kaks’ vai enamba atomad, ka se nimitase [[molekulärine ion|molekulärine]] vai [[äiatomine ion]].
+Voib säta ionid himižel vai fizižel tel. Himižikš, ku neitraližel atomalpäi üks' vai enamba elektronad lähteba, ka sil om netto-pozitivine täude, da se om tetab [[Ion#Anionad da kationad|kation]]aks. Ku atom sab elektronid, ka sil om netto-negativine täude, da se om tetab [[Ion#Anionad da kationad|anion]]aks. Ku ion om üksjaine atom ka se om atomine vai [[monoatomine]] ion, a ku ionas om kaks’ vai enamba atomad, ka se nimitase [[molekulärine ion|molekulärižeks]] vai [[äiatomine ion|äiatomižeks ionaks]].
 Substancijan fizižen ionizacijan statjaks, gazan ozutesikš, muga nimitadud «ionparad» sädase ioniden iškun rezul'tataks. Joudai elektron da pozitivine ion oma kaikuččes mugoižes paras.
-[[Metall]]ad formiruiba kationid, sikš ku nenilpäi elektronad lähteba, kudaig [[metallatoi substancii|metallatomad substancijad]] formiruiba anionid elektronoiden tulendal.
+[[Metall]]ad formiruiba kationid, sikš ku nenilpäi elektronad lähteba, kudaig [[metallatoi substancii|metallatomad substancijad]] formiruiba anionid elektroniden tulendal.
 == Anionad da kationad ==
-[[Fail:Ions.svg|thumb|right|upright=1.75|[[Hapanik]]an [[atom]]as (kuvan keskuses) üks' [[proton]] da üks' [[elektron]] oma.  Elektronan lähtend andab kationad (kuvan huras), sen-žo aigan elektronan tulend andab anionad (oiktas). Kaks'elektronine pil'v om tulnu hapanikan anionale, sen radius tegese enamb, mi neitraližen atoman radius, mitte ičekät äjan enamb pall'astoittud [[kation]]an protonad. Hapanik formiruib vaiše mugoine kation, miččes ei ole elektronoid, ika eskai kationiš, miččiš (ei hapanikan kartte) kaik-se jäba üks' vai enamb elektronad, oma üks'-se penemba neitraližid atomoid vai molekuloid, kudambišpäi sünduiba.]]
+[[Fail:Ions.svg|thumb|right|upright=1.75|[[Hapanik]]an [[atom]]as (kuvan keskuses) üks' [[proton]] da üks' [[elektron]] oma.  Elektronan lähtend andab kationad (kuvan huras), sen-žo aigan elektronan tulend andab anionad (oiktas). Kaks'elektronine pil'v om tulnu hapanikan anionale, sen radius tegese enamb, mi neitraližen atoman radius, mitte ičekät äjan enamb pall'astoittud [[kation]]an protonad. Hapanik formiruib vaiše mugoine kation, miččes ei ole elektronid, ika eskai kationiš, miččiš (ei hapanikan kartte) kaik-se jäba üks' vai enamb elektronad, oma üks'-se penemba neitraližid atomoid vai molekuloid, kudambišpäi sünduiba.]]
-Sikš ku protonan elektrotäude ičeze surudes om kohtaine elektronan täutkenke, ka ionan netto-elektronine täude sättub protoniden verdanke ionas minus elektronoiden verd siš.
+Sikš ku protonan elektrotäude ičeze surudes om kohtaine elektronan täutkenke, ka ionan netto-elektronine täude sättub protoniden verdanke ionas minus elektroniden verd siš.
-'''Anion''' (−) ([[grekan kel'|grek.]] ἄνω (''ánō'') — ''ülähäks'') om ion, kudambas elektronoid enamba mi protonid, ka se azj andab '''netto-negativine täude''' (sikš ku elektronoil om negativine täude i protonil om pozitivine täude).
+'''Anion''' (−) ([[grekan kel'|grek.]] ἄνω (''ánō'') — ''ülähäks'') om ion, kudambas elektronid enamba mi protonid, ka se azj andab '''netto-negativine täude''' (sikš ku elektronil om negativine täude i protonil om pozitivine täude).
-'''Kation''' (+) ([[grekan kel'|grek.]] κατά (''katá'') — ''alahaks'') om ion, kudambas penemba elektronoid mi protonid, ka ned andaba '''netto-pozitivine täude'''.
+'''Kation''' (+) ([[grekan kel'|grek.]] κατά (''katá'') — ''alahaks'') om ion, kudambas penemba elektronid mi protonid, ka ned andaba '''netto-pozitivine täude'''.
 Erasid ližanimid kävutadas ioniden äikerdoitud täutkenke täht. Ozutesikš, ion −2-täutkenke om tetab [[dianion]]aks da ion +2-täutkenke om tetab kuti [[dikation]]. [[Cvitterion]] om neitraline molekul pozitivižen da negativižen täutkidenke erasiš tahoiš molekulan irdpolel.
@@ Rivi 48: / Rivi 48: @@
 ''Päine  kirjutuz: [[Plazm]].''
-Vedetomiden gazanvuiččiden ioniden keraduz, vai eskai gaz täuttud heničuiden erasen verdanke nimitase plazmaks. Enamba mi 99.9% Mirun nägujas substancijaspäi voib olda [[plazm]]an nägus.<ref>[http://science.nasa.gov/newhome/headlines/ast07sep99_1.htm Plasma, Plasma, Everywhere] Science@NASA Headline news, Space Science # 158. September 7, 1999.</ref> Se mülüb meiden [[Päiväine]] da toižed [[tähtaz|tähthad]], [[planetoidenkeskeine avaruz|avaruz planetoiden keskes]] da [[tähthidenkeskeine avaruz|avaruz tähthiden keskes]]. Plazm om nellänz' substancijan olend ([[kova hibj|kovad hibjad]], [[nozoluz|nozoluded]], [[gaz]]ad-ki), sikš ku sen ičendad oma toižed materialižkš. [[Astrofizine plazm|Astrofizižes plazmas]] om tobjimalaz elektroniden da protoniden segoitez (ioniziruidud vezinik).
+Vedetomiden gazanvuiččiden ioniden keraduz, vai eskai gaz täuttud heničuiden erasen verdanke nimitase plazmaks. Enamba mi 99.9% Mirun nägujas substancijaspäi voib olda [[plazm]]an nägus.<ref>[http://science.nasa.gov/newhome/headlines/ast07sep99_1.htm Plasma, Plasma, Everywhere] Science@NASA Headline news, Space Science # 158. September 7, 1999.</ref> Se mülüb meiden [[Päiväine]] da toižed [[tähtaz|tähthad]], [[planetoidenkeskeine avaruz|avaruz planetoiden keskes]] da [[tähthidenkeskeine ümbrišt|avaruz tähthiden keskes]]. Plazm om nellänz' substancijan olend ([[kova hibj|kovad hibjad]], [[nozoluz|nozoluded]], [[gaz]]ad-ki), sikš ku sen ičendad oma toižed materialižkš. [[Astrofizine plazm|Astrofizižes plazmas]] om tobjimalaz elektroniden da protoniden segoitez (ioniziruidud vezinik).
 == Homaičendad ==