Ion: Erod versijoiden keskes

Vikipedii-späi
Südäimišt om heittud Ližatud südäimišt
Koiravva (pagin | tehtud radod)
pEi ole vajehtusen ühthevedoid
Koiravva (pagin | tehtud radod)
orfo
Rivi 1: Rivi 1:
'''Ion''' ([[grekan kel'|grek.]] ''ἰόν'' — ''mänii'') — üks'atomine vai äiatomine [[heneg]] elektrotäutkenke, kudamb sädase siloi, konz üks' vai enamba [[elektron|elektronad]] kadodas [[atom]]aspäi vai [[molekul]]aspäi vai ühtnedas [[atom]]ha vai [[molekul]]ha. [[Ionizacii]] (ioniden formiruind) voib tehtas korktan [[temperatur]]an ([[lämuz|lämuden]]) aigan, [[elektrokend]]an vai [[ionizirui sädegoičend|ionizirujan sädegoičendan]] painusen al. Sidä vizid, ion om atom vai molekul, kudambas elektroniden ühthine verd ei ole kohtaine [[proton]]iden ühthižen verdanke, i se azj andab atomale pozitivišt vai negativišt [[elektrotäude]]t.
'''Ion''' ([[grekan kel'|grek]].: ''ἰόν'' — ''mänii'') — üks'atomine vai äiatomine [[heneg]] elektrotäutkenke, kudamb sädase siloi, konz üks' vai enamba [[elektron|elektronad]] kadodas [[atom]]aspäi vai [[molekul]]aspäi vai ühtnedas [[atom]]ha vai [[molekul]]ha. [[Ionizacii]] (ioniden formiruind) voib tehtas korktan [[temperatur]]an ([[lämuz|lämuden]]) aigan, [[elektrokend]]an vai [[ionizirui sädegoičend|ionizirujan sädegoičendan]] painusen al. Sidä vizid, ion om atom vai molekul, kudambas elektroniden ühthine verd ei ole kohtaine [[proton]]iden ühthiženke verdanke, i se azj andab atomale pozitivišt vai negativišt [[elektrotäude]]t.


Ionad erižikš henegiš vasttase kaikiš [[substancijan agregatine olend|substancijan agregatižiš olendoiš]] — [[gaz]]oiš (ozitesikš, [[Man atmosfer|atmosferas]]), [[nozoluz|nozolusiš]] ([[suladused|suladusiš]] da [[segoitez|segoitesiš]]), [[kristall]]iš da [[plazm]]as (ozutesikš, [[tähthidenkeskeine ümbrišt|tähthidenkeskeižes avarudes]]).
Ionad erižikš henegiš vasttasoiš kaikiš [[substancijan agregatine olend|substancijan agregatižiš olendoiš]] — [[gaz]]oiš (ozitesikš, [[Man atmosfer|atmosferas]]), [[nozoluz|nozolusiš]] ([[suladused|suladusiš]] da [[segoitez|segoitesiš]]), [[kristall]]iš da [[plazm]]as (ozutesikš, [[tähthidenkeskeine ümbrišt|tähthidenkeskeižes avarudes]]).


Ionan [[elektrotäude|täude]] om kerdaine elektronan täutkenke. Vl 1834 [[Faradei Maikl]] sädi «ion»-tärtusen da terminan. Tedoides [[elektrojoksuz|elektrojoksusen]] painust [[muiktuz|muiktusiden]], [[mugl]]iden da [[solad|soliden]] vezisegoitesihe, Faradei ezimeleti, miše mugoižiden segoitesiden [[elektrovendmahtuz]] oli ioniden likundan tagut.
Ionan [[elektrotäude|täude]] om kerdaine elektronan täutkenke. Vl 1834 [[Faradei Maikl]] sädi «ion»-tärtusen da terminan. Tedoides [[elektrojoksuz|elektrojoksusen]] painust [[muiktuz|muiktusiden]], [[mugl]]iden da [[solad|soliden]] vezisegoitesihe, Faradei ezimeleti, miše mugoižiden segoitesiden [[elektrovendmahtuz]] oli ioniden likundan tagut.


Faradei nimiti [[kation]]ikš ionad pozitivižen täutkenke, kudambad likuiba segoitesiš negativižen polüsannoks ([[katod]]annoks), a [[anion]]ikš — ionad negativižen täutkenke, kudambad likuiba pozitivižen polüsannoks ([[anod]]anoks).
Faradei nimiti [[kation]]ikš ionad pozitiviženke täutkenke, kudambad likuiba segoitesiš negativižennoks polüsannoks ([[katod]]annoks), a [[anion]]ikš — ionad negativiženke täutkenke, kudambad likuiba pozitivižennoks polüsannoks ([[anod]]annoks).


Ionad oma himižešti aktivižed heneged, i sikš ned tarttas reakcijoihe atomoidenke, molekuloidenke da ičekesken. Ionad sündudas segoitesihe [[elektrolitine dissociacii|elektrolitižen dissociacijan]] jäl'ghe da determiniruidas [[elektrolit]]oiden ičendoid.
Ionad oma himižešti aktivižed heneged, i sikš ned tarttas reakcijoihe atomoidenke, molekuloidenke da ičekesken. Ionad sündudas segoitesihe [[elektrolitine dissociacii|elektrolitižen dissociacijan]] jäl'ghe da determiniruidas [[elektrolit]]oiden ičendoid.


Voib säta ionad himižel vai fizižel mahtusel. Himižikš, ku neitraline atom kadotab ühten vai enamba elektronad, ka sil om netto-pozitivine täude, i se kuctas [[Ion#Anionad da kationad|kation]]aks. Ku atom sab elektronid, ka sil om netto-negativine täude, i se kuctas [[Ion#Anionad da kationad|anion]]aks. Ku ion om üksjaižen [[atom]]an formas, ka se kuctas atomižeks vai [[üks'atomine ion|üks'atomižeks ionaks]], a ku ionas om kaks' vai enamba atomad, ka se kuctas [[molekulärine ion|molekulärižeks]] vai [[äiatomine ion|äiatomižeks ionaks]].
Voib säta ionad himižel vai fizižel mahtusel. Himižikš, ku neitraline atom kadotab üht vai enamba elektronad, ka sil om netto-pozitivine täude, i se kuctas [[Ion#Anionad da kationad|kation]]aks. Ku atom sab elektronid, ka sil om netto-negativine täude, i sidä kuctas [[Ion#Anionad da kationad|anion]]aks. Ku ion om üks'jäižen [[atom]]an formas, ka sidä kuctas atomižeks vai [[üks'atomine ion|üks'atomižeks ionaks]], a ku ionas om kaks' vai enamba atomad, ka sidä kuctas [[molekulärine ion|molekulärižeks]] vai [[äiatomine ion|äiatomižeks ionaks]].


Substancijan fizižen ionizacijan statjaks, ozutesikš, gazoiš, muga nimitadud «ionparad» sädase ioniden ainastusen tagut. Kaikuččes mugoižes paras oma joudai elektron da pozitivine ion.
Substancijan fizižen ionizacijan statjaks, ozutesikš, gazoiš, muga nimitadud «ionparad» sädasoiš ioniden ainastusen tagut. Kaikuččes mugoižes paras oma joudai elektron da pozitivine ion.


[[Metall]]ad formiruidas kationid, sikš ku niilpäi elektronad lähttas, kudaig [[metallatoi substancii|metallatomad substancijad]] formiruidas anionid, konz sadas elektronid.
[[Metall]]ad formiruidas kationid, sikš ku niilpäi elektronad lähttas, kudaig [[metallatoi substancii|metallatomad substancijad]] formiruidas anionid, konz sadas elektronid.


== Anionad da kationad ==
== Anionad da kationad ==
[[Fail:Ions.svg|thumb|right|upright=1.75|[[Vezinik]]an [[atom]]as (kuvan keskuses) üks' [[proton]] da üks' [[elektron]] oma. Elektronan lähtend andab kationad (kuvan huras), sen-žo aigan elektronan tulend andab anionad (oiktas). Kaks'elektronine pil'v om tulnu vezinikan anionale, sen radius tegese enamb, mi neitraližen atoman radius, mitte ičekät äjan enamb pall'astoittud [[kation]]an protonad. Vezinik formiruib vaiše mugoine kation, miččes ei ole elektronid, ika eskai kationiš, miččiš (ei vezinikan kartte) kaik-se jäba üks' vai enamb elektronad, oma üks'-se penemba neitraližid atomoid vai molekuloid, kudambišpäi sünduiba.]]
[[Fail:Ions.svg|thumb|right|upright=1.75|[[Vezinik]]an [[atom]]as (kuvan keskuses) üks' [[proton]] da üks' [[elektron]] oma. Elektronan lähtend andab kationad (kuvan huras), sen-žo aigan elektronan tulend andab anionad (oiktas). Kaks'elektronine pil'v om tulnu vezinikan anionale, sen radius tegese enamb, mi neitraližen atoman radius, mitte ičekät äjan enamb pall'astoittud [[kation]]an protonad. Vezinik formiruib vaiše mugoine kation, miččes ei ole elektronid, ika eskai kationiš, miččiš (ei vezinikan kartte) kaik-se jädas üks' vai enamb elektronad, oma üks'-se penemba neitraližid atomoid vai molekuloid, kudambišpäi sünduiba.]]
Sikš ku protonan elektrotäude ičeze surudes om kohtaine elektronan täutkenke, ka ionan netto-elektronine täude sättub protoniden verdanke ionas minus elektroniden verd siš.
Sikš ku protonan elektrotäude ičeze surudes om kohtaine elektronan täutkenke, ka ionan netto-elektronine täude sättub protoniden verdanke ionas minus elektroniden verd siš.


'''Anion''' (−) ([[grekan kel'|grek.]] ἄνω (''ánō'') — ''ülähäks'') om ion, kudambas elektronid enamba mi protonid, ka se azj andab '''netto-negativine täude''' (sikš ku elektronil om negativine täude i protonil om pozitivine täude).
'''Anion''' (−) ([[grekan kel'|grek.]] ἄνω (''ánō'') — ''ülähäks'') om ion, kudambas elektronid enamba mi protonid, ka se azj andab '''netto-negativine täude''' (sikš ku elektronil om negativine täude i protonil om pozitivine täude).


'''Kation''' (+) ([[grekan kel'|grek.]] κατά (''katá'') — ''alahaks'') om ion, kudambas penemba elektronid mi protonid, ka ned andaba '''netto-pozitivine täude'''.
'''Kation''' (+) ([[grekan kel'|grek.]] κατά (''katá'') — ''alahaks'') om ion, kudambas penemba elektronid mi protonid, ka ned anttas '''netto-pozitivine täude'''.


Erasid ližanimid kävutadas ioniden äikerdoitud täutkenke täht. Ozutesikš, ion −2-täutkenke om tetab [[dianion]]aks da ion +2-täutkenke om tetab kuti [[dikation]]. [[Cvitterion]] om neitraline molekul pozitivižen da negativižen täutkidenke erasiš tahoiš molekulan irdpolel.
Erasid ližanimid kävutadas ioniden äikerdoitud täutkenke täht. Ozutesikš, ion −2-täutkenke om tetab [[dianion]]aks da ion +2-täutkenke om tetab kuti [[dikation]]. [[Cvitterion]] om neitraline molekul pozitiviženke da negativiženke täutkidenke erasiš tahoiš molekulan irdpolel.


== Tedoavaidusen te ==
== Tedoavaidusen te ==
'''Ion'''-sana [[grekan kel'|grekaks]] ἰόν, ''ion'', znamoičeb ''mänii'' (ἰέναι, ''ienai'', ''mända''-sanan nügüdläižen aigan I aktivan particip). Vl. 1834 anglialaine fizikan- da himijantedomez' [[Faradei Maikl]] sädi nece termin ümbrikirjutamha sihepäi tundmatoman ''mänijan'' nägusen ühten [[elektrod]]alpäi toižele vezisubstancijan kal't.<ref>[http://www.bbc.co.uk/history/historic_figures/faraday_michael.shtml Michael Faraday (1791-1867) (video). — BBC.]</ref><ref>[http://www.etymonline.com/index.php?term=ion Onlain etimologine vajehnik.]</ref> Faradejale ei olend tetab necen nägusen londuz, no hän tezi: sikš ku metallad segoitaba da lähteba segoiteshe ühtel elektrodal, da uz' metall tuleb segoitesespäi toižen elektrodan päl, ka om eraz substancijan tip, mitte likub segoitesen kal't joksijas, vedajas, ehtatajas materialižes formas üht sijaspäi toižhe.
'''Ion'''-sana [[grekan kel'|grekaks]] ἰόν, ''ion'', znamoičeb ''mänii'' (ἰέναι, ''ienai'', ''mända''-sanan nügüdläižen aigan I aktivan particip). Vl. 1834 anglialaine fizikan- da himijantedomez' [[Faradei Maikl]] sädi nece termin ümbrikirjutamha sihepäi tundmatoman ''mänijan'' nägusen ühten [[elektrod]]alpäi toižele vezisubstancijan kal't.<ref>[http://www.bbc.co.uk/history/historic_figures/faraday_michael.shtml Michael Faraday (1791-1867) (video). — BBC. {{ref-en}}]</ref><ref>[http://www.etymonline.com/index.php?term=ion Onlain etimologine vajehnik (etymonline.com).] {{ref-en}}</ref> Faradejale ei olend tetab necen nägusen londuz, no hän tezi: sikš ku metallad segoitadas da lähttas segoiteshe ühtel elektrodal, da uz' metall tuleb segoitesespäi toižen elektrodan päl, ka om eraz substancijan toižend, mitte likkub segoitesen kal't joksijas, vedajas, ehtatajas materialižes formas üht sijaspäi toižhe.


== Harakterižed pirdad ==
== Harakterižed pirdad ==
Konz ionad oma gazanvuiččes olendas (lämoi, päivänvauktuz, elektrokibinad i m.e. [[plazm]]), niil om korged mahtuz reakcijoile. Gazanvuiččed ionad reagiruiba teravašti täuttud vastališti ionidenke, da sädase neitraližed molekulad vai ionižed solad. Ionad mugažo sädase nozoludes vai substancijan kovas olendas, konz solad reagiruiba segoitajidenke (ozutesikš, [[vezi|vedenke]]). Sišpäi tuleba ''ionad segoitajas'' pit'kemban elonke, ka [[energii|energijan]] da [[entropii|entropijan]] sido toižetase, ionad napriba sirtas toine toižespäi i reagiruiba nozoludenke. Mugomad stabiližed substancijad putuba londuses madaliden temperaturiden olendoiš tobjimalaz. Sen järgeline ozutez om segoitadud soliden ionad merivedes.
Konz ionad oma gazanvuiččes olendas (lämoi, päivänvauktuz, elektrokibinad i m.e. [[plazm]]), niil om korged mahtuz reakcijoile. Gazanvuiččed ionad reagiruidas teravašti täuttud vastališti ionidenke, da sätas neitraližid molekuloid vai ionižid solid. Ionad sädasoiš nozoludes vai substancijan kovas olendas, konz solad reagiruidas segoitajidenke (ozutesikš, [[vezi|vedenke]]). Sišpäi tuldas ''ionad segoitajas'' hätkembanke elonke, ka [[energii|energijan]] da [[entropii|entropijan]] sido toižetase, ionad napridas sirta toine toižespäi i reagiruidas nozoludenke. Mugomad stabiližed substancijad puttas londuses madaliden temperaturiden olendoiš tobjimalaz. Sen järgeline ozutez om segoitadud soliden ionad merivedes.


Kaikil ionil om täude, sišpäi ne, kaikiden objektoiden kartte:
Kaikil ionil om täude, sišpäi ne, kaikiden objektoiden kartte:
* vedaba vastal'žed elektrotäutked ičezennoks (pozitivine negativižennoks da tagazpolin),
* vedadas vastal'žid elektrotäutkid ičezennoks (pozitivine negativižennoks da tagazpolin),
* sirdaba polihe ühtenvuiččen znaman täutkid (mugažo erazvuiččid ičeze väges),
* sirtas polihe ühtenvuiččen znaman täutkid (mugažo erazvuiččid ičeze väges),
* likuba traektorijadme, kudamban te kändase da om märitud [[magnitpöud]]al.
* likkudas traektorijadme, kudamban te kändase da om märitud [[magnitkend]]al.


Elektronan mass om penemb, sen avaruden täutandan ičendad oma lujemba (elektronad oma [[materialižed lainhed]]). Sikš miše elektronad märičeba atomoiden da molekuloiden suruz, hot' ne valdoičeba elektronil da niiden suremba. Anionad (ionad negativižen täutkenke) oma suremb maman molekulad vai atomad. Agjahižed elektronad sirdaba polihe toine tošt i ližadaba ionale fizišt surust, sikš ku sen suruz märičese [[elektroniden pil'v]]el. Ani mugažo kationad oma penemb maman atomad vai molekulad sen elektroniden pol'ven penemban suruden tagut. Ozutesikš, üks' [[vezinik]]an kation om ani elektronita, ka se om ''penemb lujas'' maman vezinikan atomad.
Elektronan mass om penemb, sen avaruden täutandan ičendad oma lujemba (elektronad oma [[materialižed lainhed]]). Sikš miše elektronad märitas atomoiden da molekuloiden suruz, hot' ne valdoitas elektronil da niiden suremba. Anionad (ionad negativiženke täutkenke) oma suremb maman molekulad vai atomad. Agjahižed elektronad sirtas polihe toine tošt i ližatas ionale fizišt surust, sikš ku sen suruz märičese [[elektroniden pil'v]]el. Ani mugažo kationad oma penemb maman atomad vai molekulad sen elektroniden pol'ven penemban suruden tagut. Ozutesikš, üks' [[vezinik]]an kation om ani elektronita, ka se om ''penemb lujas'' maman vezinikan atomad.


== Olend olmas londuses ==
== Olend olmas londuses ==
Ionad oma jogasijaližed [[londuz|londuses]] da andaba vastuz erazvuiččen fenomeniden täht: [[Päiväine|Päiväižen]] vauktusen sü, [[Ma]]n [[ionosfer]]an olend olmas-ki. Atomoiden muju ičeze ionižes olendas voib erineda rindatades neitraližiden atomoidenke, ka päivänvauktusen absorbcii metalližil ionil andab mujud [[kalližarvoižed kived|kalližarvoižile kivile]]. Veden da ioniden vastamižpaineg om lujas tarbhaine kut anorganižes himijas, muga organižes-ki (biohimii sen ühtes), ozutesikš ohjastai sidoiden erigoitusel energii [[adenozintrifosfat]]as ([[adenozintrifosfat|ATF]]).
Ionad oma jogasijaližed [[londuz|londuses]] da andaba vastuz erazvuiččen fenomeniden täht: [[Päiväine|Päiväižen]] vauktusen sü, [[Ma]]n [[ionosfer]]an olend olmas-ki. Atomoiden muju ičeze ionižes olendas voib erineda rindatades neitraližiden atomoidenke, ka päivänvauktusen absorbcii metalližil ionil andab mujud [[kalližarvoižed kived|kalližarvoižile kivile]]. Veden da ioniden vastamižpaineg om lujas tarbhaine kut anorganižes himijas, muga organižes-ki (biohimii sen ühtes), ozutesikš ohjastai sidoiden erigoitusel energii [[adenozintrifosfat]]as ([[adenozintrifosfat|ATF]]).


Kus ioniden ičendad oma kaikiš nägujembad, ümbrikirjutand andase alleanttud jagusiš; ned sijadase pidusen polendusen fizižen pordhišton mödhe, astronomižes surudespäi mikroskopižhe.
Kus ioniden ičendad oma kaikiš nägujembad, ümbrikirjutand andase alleanttud jagusiš; ned sijadasoiš pidusen polendusen fizižen pordhišton mödhe, astronomižes surudespäi mikroskopižhe.


== Astronomine olend olmas ==
== Astronomine olend olmas ==
Rivi 48: Rivi 48:
&nbsp;&nbsp;&nbsp;''Päine kirjutuz: [[Plazm]].''
&nbsp;&nbsp;&nbsp;''Päine kirjutuz: [[Plazm]].''


Vedetomiden gazanvuiččiden ioniden keraduz, vai eskai täuttud henegiden erasen verdanke gaz nimitase plazmaks. Enamba mi 99.9% Mirun nägujas substancijaspäi voib olda [[plazm]]an nägus.<ref>[http://science.nasa.gov/newhome/headlines/ast07sep99_1.htm Plasma, Plasma, Everywhere] Science@NASA Headline news, Space Science # 158. September 7, 1999.</ref> Se mülüb meiden [[Päiväine]] da toižed [[tähtaz|tähthad]], [[planetoidenkeskeine avaruz|avaruz planetoiden keskes]] da [[tähthidenkeskeine ümbrišt|avaruz tähthiden keskes]]. Plazm om nellänz' substancijan olend ([[kova hibj|kovad hibjad]], [[nozoluz|nozoluded]], [[gaz]]ad-ki), sikš ku sen ičendad oma toižed materialižkš. [[Astrofizine plazm|Astrofizižes plazmas]] om tobjimalaz elektroniden da protoniden segoitez (ioniziruidud vezinik).
Vedetomiden gazanvuiččiden ioniden keraduz, vai eskai täuttud henegiden erasenke verdanke gaz nimitase plazmaks. Enamba mi 99.9% Mirun nägujas substancijaspäi voib olda [[plazm]]an nägus.<ref>[http://science.nasa.gov/newhome/headlines/ast07sep99_1.htm Plasma, Plasma, Everywhere] Science@NASA Headline news, Space Science # 158. September 7, 1999. {{ref-en}}</ref> Se mülüb meiden [[Päiväine]] da toižed [[tähtaz|tähthad]], [[planetoidenkeskeine avaruz|avaruz planetoiden keskes]] da [[tähthidenkeskeine ümbrišt|avaruz tähthiden keskes]]. Plazm om nellänz' substancijan olend ([[kova hibj|kovad hibjad]], [[nozoluz|nozoluded]], [[gaz]]ad-ki), sikš ku sen ičendad oma toižed materialižkš. [[Astrofizine plazm|Astrofizižes plazmas]] om tobjimalaz elektroniden da protoniden segoitez (ioniziruidud vezinik).


== Homaičendad ==
== Homaičendad ==
<references />
{{Reflist}}


[[Kategorii:Ionad]]
[[Kategorii:Ionad|*]]
[[Kategorii:Fizik]]
[[Kategorii:Fizik]]
[[Kategorii:Plazman fizik]]
[[Kategorii:Plazman fizik]]

Vajehtuz 4. Tal’vku 2016, kell 14:31

Ion (grek.: ἰόνmänii) — üks'atomine vai äiatomine heneg elektrotäutkenke, kudamb sädase siloi, konz üks' vai enamba elektronad kadodas atomaspäi vai molekulaspäi vai ühtnedas atomha vai molekulha. Ionizacii (ioniden formiruind) voib tehtas korktan temperaturan (lämuden) aigan, elektrokendan vai ionizirujan sädegoičendan painusen al. Sidä vizid, ion om atom vai molekul, kudambas elektroniden ühthine verd ei ole kohtaine protoniden ühthiženke verdanke, i se azj andab atomale pozitivišt vai negativišt elektrotäudet.

Ionad erižikš henegiš vasttasoiš kaikiš substancijan agregatižiš olendoišgazoiš (ozitesikš, atmosferas), nozolusiš (suladusiš da segoitesiš), kristalliš da plazmas (ozutesikš, tähthidenkeskeižes avarudes).

Ionan täude om kerdaine elektronan täutkenke. Vl 1834 Faradei Maikl sädi «ion»-tärtusen da terminan. Tedoides elektrojoksusen painust muiktusiden, mugliden da soliden vezisegoitesihe, Faradei ezimeleti, miše mugoižiden segoitesiden elektrovendmahtuz oli ioniden likundan tagut.

Faradei nimiti kationikš ionad pozitiviženke täutkenke, kudambad likuiba segoitesiš negativižennoks polüsannoks (katodannoks), a anionikš — ionad negativiženke täutkenke, kudambad likuiba pozitivižennoks polüsannoks (anodannoks).

Ionad oma himižešti aktivižed heneged, i sikš ned tarttas reakcijoihe atomoidenke, molekuloidenke da ičekesken. Ionad sündudas segoitesihe elektrolitižen dissociacijan jäl'ghe da determiniruidas elektrolitoiden ičendoid.

Voib säta ionad himižel vai fizižel mahtusel. Himižikš, ku neitraline atom kadotab üht vai enamba elektronad, ka sil om netto-pozitivine täude, i se kuctas kationaks. Ku atom sab elektronid, ka sil om netto-negativine täude, i sidä kuctas anionaks. Ku ion om üks'jäižen atoman formas, ka sidä kuctas atomižeks vai üks'atomižeks ionaks, a ku ionas om kaks' vai enamba atomad, ka sidä kuctas molekulärižeks vai äiatomižeks ionaks.

Substancijan fizižen ionizacijan statjaks, ozutesikš, gazoiš, muga nimitadud «ionparad» sädasoiš ioniden ainastusen tagut. Kaikuččes mugoižes paras oma joudai elektron da pozitivine ion.

Metallad formiruidas kationid, sikš ku niilpäi elektronad lähttas, kudaig metallatomad substancijad formiruidas anionid, konz sadas elektronid.

Anionad da kationad

Vezinikan atomas (kuvan keskuses) üks' proton da üks' elektron oma. Elektronan lähtend andab kationad (kuvan huras), sen-žo aigan elektronan tulend andab anionad (oiktas). Kaks'elektronine pil'v om tulnu vezinikan anionale, sen radius tegese enamb, mi neitraližen atoman radius, mitte ičekät äjan enamb pall'astoittud kationan protonad. Vezinik formiruib vaiše mugoine kation, miččes ei ole elektronid, ika eskai kationiš, miččiš (ei vezinikan kartte) kaik-se jädas üks' vai enamb elektronad, oma üks'-se penemba neitraližid atomoid vai molekuloid, kudambišpäi sünduiba.

Sikš ku protonan elektrotäude ičeze surudes om kohtaine elektronan täutkenke, ka ionan netto-elektronine täude sättub protoniden verdanke ionas minus elektroniden verd siš.

Anion (−) (grek. ἄνω (ánō) — ülähäks) om ion, kudambas elektronid enamba mi protonid, ka se azj andab netto-negativine täude (sikš ku elektronil om negativine täude i protonil om pozitivine täude).

Kation (+) (grek. κατά (katá) — alahaks) om ion, kudambas penemba elektronid mi protonid, ka ned anttas netto-pozitivine täude.

Erasid ližanimid kävutadas ioniden äikerdoitud täutkenke täht. Ozutesikš, ion −2-täutkenke om tetab dianionaks da ion +2-täutkenke om tetab kuti dikation. Cvitterion om neitraline molekul pozitiviženke da negativiženke täutkidenke erasiš tahoiš molekulan irdpolel.

Tedoavaidusen te

Ion-sana grekaks ἰόν, ion, znamoičeb mänii (ἰέναι, ienai, mända-sanan nügüdläižen aigan I aktivan particip). Vl. 1834 anglialaine fizikan- da himijantedomez' Faradei Maikl sädi nece termin ümbrikirjutamha sihepäi tundmatoman mänijan nägusen ühten elektrodalpäi toižele vezisubstancijan kal't.[1][2] Faradejale ei olend tetab necen nägusen londuz, no hän tezi: sikš ku metallad segoitadas da lähttas segoiteshe ühtel elektrodal, da uz' metall tuleb segoitesespäi toižen elektrodan päl, ka om eraz substancijan toižend, mitte likkub segoitesen kal't joksijas, vedajas, ehtatajas materialižes formas üht sijaspäi toižhe.

Harakterižed pirdad

Konz ionad oma gazanvuiččes olendas (lämoi, päivänvauktuz, elektrokibinad i m.e. plazm), niil om korged mahtuz reakcijoile. Gazanvuiččed ionad reagiruidas teravašti täuttud vastališti ionidenke, da sätas neitraližid molekuloid vai ionižid solid. Ionad sädasoiš nozoludes vai substancijan kovas olendas, konz solad reagiruidas segoitajidenke (ozutesikš, vedenke). Sišpäi tuldas ionad segoitajas hätkembanke elonke, ka energijan da entropijan sido toižetase, ionad napridas sirta toine toižespäi i reagiruidas nozoludenke. Mugomad stabiližed substancijad puttas londuses madaliden temperaturiden olendoiš tobjimalaz. Sen järgeline ozutez om segoitadud soliden ionad merivedes.

Kaikil ionil om täude, sišpäi ne, kaikiden objektoiden kartte:

  • vedadas vastal'žid elektrotäutkid ičezennoks (pozitivine negativižennoks da tagazpolin),
  • sirtas polihe ühtenvuiččen znaman täutkid (mugažo erazvuiččid ičeze väges),
  • likkudas traektorijadme, kudamban te kändase da om märitud magnitkendal.

Elektronan mass om penemb, sen avaruden täutandan ičendad oma lujemba (elektronad oma materialižed lainhed). Sikš miše elektronad märitas atomoiden da molekuloiden suruz, hot' ne valdoitas elektronil da niiden suremba. Anionad (ionad negativiženke täutkenke) oma suremb maman molekulad vai atomad. Agjahižed elektronad sirtas polihe toine tošt i ližatas ionale fizišt surust, sikš ku sen suruz märičese elektroniden pil'vel. Ani mugažo kationad oma penemb maman atomad vai molekulad sen elektroniden pol'ven penemban suruden tagut. Ozutesikš, üks' vezinikan kation om ani elektronita, ka se om penemb lujas maman vezinikan atomad.

Olend olmas londuses

Ionad oma jogasijaližed londuses da andaba vastuz erazvuiččen fenomeniden täht: Päiväižen vauktusen sü, Man ionosferan olend olmas-ki. Atomoiden muju ičeze ionižes olendas voib erineda rindatades neitraližiden atomoidenke, ka päivänvauktusen absorbcii metalližil ionil andab mujud kalližarvoižile kivile. Veden da ioniden vastamižpaineg om lujas tarbhaine kut anorganižes himijas, muga organižes-ki (biohimii sen ühtes), ozutesikš ohjastai sidoiden erigoitusel energii adenozintrifosfatas (ATF).

Kus ioniden ičendad oma kaikiš nägujembad, ümbrikirjutand andase alleanttud jagusiš; ned sijadasoiš pidusen polendusen fizižen pordhišton mödhe, astronomižes surudespäi mikroskopižhe.

Astronomine olend olmas

SN 1572:n (Bragen Tihon) üläuden tähthan jändused, čihodajan plazman ogibal šur. Irdaline päluine ozutadud taivazmaks, se om röntgensädegiden emissii korktan energijan elektronil.

   Päine kirjutuz: Plazm.

Vedetomiden gazanvuiččiden ioniden keraduz, vai eskai täuttud henegiden erasenke verdanke gaz nimitase plazmaks. Enamba mi 99.9% Mirun nägujas substancijaspäi voib olda plazman nägus.[3] Se mülüb meiden Päiväine da toižed tähthad, avaruz planetoiden keskes da avaruz tähthiden keskes. Plazm om nellänz' substancijan olend (kovad hibjad, nozoluded, gazad-ki), sikš ku sen ičendad oma toižed materialižkš. Astrofizižes plazmas om tobjimalaz elektroniden da protoniden segoitez (ioniziruidud vezinik).

Homaičendad

  1. Michael Faraday (1791-1867) (video). — BBC. (angl.)
  2. Onlain etimologine vajehnik (etymonline.com). (angl.)
  3. Plasma, Plasma, Everywhere Science@NASA Headline news, Space Science # 158. September 7, 1999. (angl.)