Kacu tekst Peru

{{10000}}{{A10000}}
{{Valdkund
| Nimi = Perun Tazovaldkund<br >República del Perú
| Valdkundznam = Escudo nacional del Perú.svg
| Flag = Flag of Peru.svg
| Valdkundznam text = Perun valdkundznam
| Flag text = Perun flag
| Pälidn = Lim
| Eläjiden lugu = 31,331,228<ref>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/pe.html Perun ristitišton endustuz vn 2018 heinkus // Mail'man faktoiden kirj. — ''Cia.gov''.] {{ref-en}}</ref>
| Voz' = 2018
| Pind = 1,285,216
| Kart = LocationPeru.svg
| Kel' = [[ispanijan kel'|ispanijan]]
| Valdkundan pämez' = [[Kastil'jo Pedro|Pedro Kastil'jo]]
| Päministr = [[Bel'jido Gido|Gido Bel'jido Ugarte]]
| Religii = [[hristanuskond]]
| Valüt = [[perun uz' sol']] (PEN)
| Internet-domen = [[.pe]]
| Telefonkod = +51
| Aigvö = [[UTC]]−5
}}
'''Peru''' ({{lang-es|Perú}}, [[kečuan kel'|kečuaks]] i [[aimaran kel'|aimaraks]]: ''Piruw''), täuz' oficialine form — '''Perun Tazovaldkund''' ({{lang-es|República del Perú}} [reˈpuβlika ðel peˈɾu], {{lang-qu|Piruw Mama Llaqta}} [piˈruw ˈmama ˈʎaχta], {{lang-ay|Piruw Suyu}} [piˈruw ˈsuju]), om valdkund [[Suviamerik]]an päivlaskmas. Sen pälidn da kaikiš suremb lidn om [[Lim]].

== Istorii ==
[[Inkiden imperii]] mülüti Perun territorijan edel ispaništ londad vl 1532. Istorižed [[Maču Pikču]] da [[Čokekirao]] lidnad sijadasoiš valdkundan suves.

Vl 1821 heinkun 28. päiväl Peru tedištoiti ripmatomudes [[Ispanii|Ispanijaspäi]].

Valdkundan ezmäine Konstitucii oli olmas vspäi 1812. Nügüdläine 18nz' lugul Konstitucii<ref>[http://www.constituteproject.org/ontology/Peru?lang=en Perun Konstitucijan tekst ''constituteproject.org''-saital.] {{ref-en}}</ref> om vahvištadud vn 1993 31. päiväl tal'vkud, se om väges äiluguižidenke vajehtusidenke, jäl'gmäine om vn 2018 versii.

== Geografijan andmused ==
[[Fail:Peru Topography.png|thumb|left|250px|Perun topografine kart]]
Peru om mavaldkundröunoiš [[Ekvador]]anke (röunan piduz — 1528 km) lodehes, [[Kolumbii|Kolumbijanke]] pohjoižes (1506 km), [[Brazilii|Brazilijanke]] päivnouzmas (2822 km), [[Bolivii|Bolivijan]] (1047 km) da [[Čili]]nke (169 km) suvipäivnouzmas. Ühthine röun kuivmadme — 7072 km.

Perun päivlaskmaižed randad lainištab [[Tün' valdmeri]]. Ühthine randanpird om 3080 km.<ref>[http://www1.inei.gob.pe/biblioineipub/bancopub/Est/Lib0347/N25/GEOGRAF.htm Aspectos geográficos de la República del Perú (Perun Tazovaldkundan geografižed aspektad). — Instituto Nacional de Estadística e Informática INEI (''inei.gob.pe'').] {{ref-es}}</ref>

Kaid alangišt vedase pidust' randištod. [[Andad]]-mäged oma man keskuses. Sur'kulu alangišt levigandeb päivnouzmha niilpäi [[Amazonk]]-jogenke da sen ližajogidenke. Valdkundan kaikiš korktemb čokkoim om [[Uaskaran]]-mägenoc, 6768 m. Kaikiš madalamb čokkoim om Bajovar-alang, −34 m.

Londuseližed pävarad oma [[vas'k]], [[hobed]], [[kuld]], [[mec]]ad, [[kivivoi]], [[londuseline gaz]], [[kivihil']], [[raud|raudkivend]], [[fosfatad]], [[potaš]], [[gidroenergii]].

== Politine sistem ==
[[Fail:Peru Lima Congreso Detail centre.jpg|thumb|right|250px|Kongressan pert'kulu (''Palacio Legislativo''), [[Lim]]]]
Peru om unitarine konstitucine [[prezidentine tazovaldkund|prezidentine]] tazovaldkund äjiden partijoiden sistemanke. Valdkundan pämez' om prezident ({{lang-es|Presidente de la República del Perú}}). Rahvaz valičeb händast videks vodeks, kahtenden strokun voimuz om olmas ei kerdalaz, no ühten konstitucižen ciklan (kahtiden valičendoiden pordon) jäl'ghe. Prezident om ohjastusen-ki pämez', paneb radsijha päministrad. Päministr om Ministriden nevondkundan pämez' (isp. ''Presidente del Consejo de Ministros del Perú'').

Parlament om üks'kodine Kongress ({{lang-es|Congreso}}). Kaik rahvaz valičeb sen 130 ühtnijad videks vodeks.

Valitas regioniden ohjastusid nelläks vodeks. Seičemekümnevoččiden da vanhembid ristituiden valičendoiktused oma röunatud.

Valdkundan üleižed järgvaličendad oliba vn 2021 11. päiväl sulakud, valitihe prezidentad i parlamentan ühtnijoid. Prezidentan valičendoiden kahtenz' tur tegihe 6. kezakud. [[Kastil'jo Pedro|Pedro Kastil'jo]] om valitud prezidentaks (sai 50,12% kahtendes turas) da radab vn 2021 28. päiväspäi heinkud. [[Bel'jido Gido|Gido Bel'jido Ugarte]] om pandud päministran radsijha vn 2021 29. päiväl heinkud.

== Administrativiž-territorialine jagand ==
&nbsp;&nbsp;&nbsp;''Kacu kirjutuz: [[Perun administrativiž-territorialine jagand]].''

Peru jagase 25 agjaks (regionaks, {{lang-es|región}}) i üks' [[Lim]]an agj (provincii, ei mülü nimiččehe regionha) om olmas. Regionad alajagasoiš provincijoikš (niid om 195, {{lang-es|provincia}}), ned — rajonikš ({{lang-es|distrito}}, niid om 1840).<ref>[http://www.cnd.gob.pe/ Sistema Nacional de Estadística — Statistikan rahvahaline sistem (''cnd.gob.pe'').] {{ref-es}}</ref>

== Eläjad ==
Perus elädas [[perulaižed]]. Vl 2014 valdkundan eläjiden lugu oli 30 814 175 ristitud<ref name="inei1">[http://www.inei.gob.pe/media/MenuRecursivo/publicaciones_digitales/Est/Lib1157/libro.pdf Perú: Población estimada al 30 de junio y tasa de crecimiento de las ciudades capitales, por departamento, 2014 (Peru: ristitišton endustuz 30. kezakud i pälidnoiden kazvatuz departamentoidme, 2014). — Instituto Nacional de Estadística e Informática (Statistikan da informatikan nacionaline institut, ''inei.gob.pe''). — Lpp. 1−7.] {{ref-es}}</ref>. Kaikiš suremb ristitišt om nügüd'.

Augotižlibundan mödhe (2017): [[mestizo]] (indejalaiž-evropalaižed) — 60,2%, [[indejalaižed]] — 25,8%, evropalaižed — 5,9%, afrikalaižed — 3,6%, toiženke augotižlibundanke (sidä kesken [[kitajalaižed]] i [[japonijalaižed]]) — 1,2%, augotižlibundan ozutandata — 3,3%.

Uskondan mödhe (2017): riman [[katoline jumalankodikund|katolikad]] — 60,0%, [[protestantizm|evangelistad]] — 11,1%, toižed [[hristanuskond|hristanuskojad]] — 3,5%, toižed uskojad — 0,3%, religijatomad — 4,0%, märhapanendata — 21,1%.

Perun toižed järedad lidnad (enamba 500 tuh. ristituid vl 2007 rahvahanlugemižen mödhe<ref>[http://www.inei.gob.pe/biblioineipub/bancopub/Est/Lib0950/cap01.pdf PERÚ: Migración Interna reciente y el Sistema de Ciudades 2001−2007 (Peru: tantoine südäimine migracii i lidnaglomeracijad, 2001−2007). — ''Inei.gob.pe''.] {{ref-es}}</ref>, surembaspäi penembha): [[Arekip]], [[Truhiljo (Peru)|Truhiljo]], [[Čiklajo]]. Lidnalaižiden pala om 78,3% (2020).

== Ižanduz ==
Agrarine valdkund šingotadud kaivuztegimištonke.

Perun päeksport om [[vas'k]], [[kuld]], [[cink]], [[sobad]], ümbriratud [[kala]]; toine eksport — [[kivivoi]] da sen ümbriradmižen produktad, [[kofe]], [[kartohk]], [[asparagus]].

== Homaičendad ==
<references />

== Irdkosketused ==
* [http://www.presidencia.gob.pe/gabinete.asp Perun Tazovaldkundan prezidentan da ministrišton oficialine sait (''presidencia.gob.pe'').] {{ref-es}}
* [http://www.congreso.gob.pe/ Perun Tazovaldkundan Kongressan oficialine sait (''congreso.gob.pe'').] {{ref-es}} {{ref-de}} {{ref-en}} {{ref-fr}} {{ref-qu}}
{{Commons|Peru}}

{{Suviamerik}}

[[Kategorii:Peru| ]]