Kacu tekst Venäma

{{1000}}{{A10000}}
{{Valdkund
| Nimi = Venälaine Federacii<br />Российская Федерация
| Valdkundznam = Coat of Arms of the Russian Federation.svg
| Flag = Flag of Russia.svg
| Valdkundznam text = Venäman valdkundznam
| Flag text = Venäman flag
| Pälidn = Moskv
| Eläjiden lugu = 142,122,776 (Krimata)<ref>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/rs.html Venäman ristitišton lugun endustuz vn 2018 heinkus // Mail'man faktoiden kirj. — ''Cia.gov''.] {{ref-en}}</ref>.<br />144,473,177 (Krimanke)<ref>Ni üks' sur' valdkund ei tundištand Kriman sirdandad Venämha.</ref>
| Voz' = 2018
| Pind = 17,098,246 (Krimata).<br />17,125,191 (Krimanke)
| Kart = Russian Federation (orthographic projection) - Crimea disputed.svg
| Kel' = [[venäkel'|venän]]
| Valdkundan pämez' = [[Putin Vladimir|Vladimir Putin]]
| Päministr = [[Mišustin Mihail|Mihail Mišustin]]
| Religii = [[hristanuskond]], [[ateizm]], [[islam]], [[buddizm]], [[paganuz]]
| Valüt = [[venäman rubl']] (RUB) (₽)
| Internet-domen = [[.ru]], [[.рф]], [[.su]]
| Telefonkod = +7
| Aigvö = [[UTC]]+2..+12
}}
'''Venäma''' ([[venän kel'|venäkelel]]: ''Россия'' [rɐˈsʲijə]), '''Venälaine Federacii''' (lühetud nimi: '''VF''', {{lang-ru|Российская Федерация}}), molembad nimitused oma oficialižed; järgeližpaginas mugažo — '''[[Venä]]''', om valdkund [[Evrop|Päivnouzmaižes Evropas]] da [[Azii|Pohjoižes Azijas]].

Venäman pälidn da kaikiš suremb lidn om [[Moskv]]. Vl 2017 kaik oli 15 lidnad Venälaižes Federacijas, kudambiden eläjiden lugu oli enamb 1 mln eläjid: [[Moskv]], [[Piter]], [[Novosibirsk]], [[Jekaterinburg]], [[Alauz'lidn|Alanovgorod (Alauz'lidn)]], [[Kazan']], [[Čeläbinsk]], [[Samar]], [[Omsk]], [[Rostov Donal]], [[Uf]], [[Krasnojarsk]], [[Perm']], [[Voronež]], [[Volgograd]].

Venäma om [[Ma]]n kaikiš suremb valdkund pindan mödhe — 17 098 246 km². Vl [[2010. voz'|2010]] Venälaižen Federacijan eläjiden lugu oli 141 927 297 eläjad (9-nz' sija [[Ma]]s). Valdkundaline kel' om [[venäkel']], dai mugažo ičeze valdkundaližed keled oma 23 federacijan subjektoiš.

Venäma om [[Ühtenzoittud Rahvahiden Organizacii|Ühtenzoittud Rahvahiden Organizacijan]], [[Ripmatomiden Valdkundoiden Ühtnend]]an, [[Evrazijan Ekonomižen Ühtištuz|Evrazijan Ekonomižen Ühtištusen]] da toižiden organizacijoiden ühtnii.

== Istorii ==
Vl [[862. voz'|862]] päivnouzmslavine (Amuižvenälaine) valdkund sündui. Äjad päivnouzmslavižed heimod ühtetas sihe. Möhemba, feodaližen rouhusen tagut, se jagase paloihe — ičenaižihe ruhtinazkundoihe. 13. voz'sadal venälaižed ruhtinazkundad puttas [[Mongolijan imperii|mongoližiden hanoiden]] tobmuden alle. Vl [[1380. voz'|1380]] venälaine [[Dmitrii Donalaine]]-ruhtinaz vägestab Mamai-hanan sodavägid [[Kulikovon tora|toras Kulikovon pöudol]].

16. voz'sadal Moskvan ruhtinazkund (möhemba — valdkund) zavodib lujetas, susedruhtinazkundad ühtetas sihe. Muga ühthine keskustoittud valdkund om sündnu. [[Ivan IV|Ivan IV (Grazii)]]-carin aigan Venälaine valdkund levitab jalos ičeze röunad. Se anastab Kazanin da Astrahanin hankundoid. 17. voz'sadal, jäl'ges Ivanan IV surmad, Torokaig zavodiše. [[Pol'šanma|Pol'šanmaižed]] sodaväged tuldas Venämha. Vl [[1612. voz'|1612]] venälaine ratnikišt, kudamban ezinenas [[Minin Kuz'ma|Minin]] da [[Požarskii Dmitrii|Požarskii]] oliba, vägesti pol'šanmalaižid. Vl [[1613. voz'|1613]] [[Romanov Mihail|Mihail Romanov]] valičese da kändase uden carin, [[Romanoviden dinastii]] ohjastab Venämad vodelesai [[1917. voz'|1917]].

18. voz'sadan augotišes [[Sur' Petr|Petr I-car']] zavodib ičeze masštabižed reformad valdkundas da kändab sidä [[Venäman imperii|Venäman imperijaks]]. [[Pohjoižsoda]]n (1700−1721) jäl'ghe Venälaine imperii sab maid [[Baltijanmeren rand]]oil. Vl [[1812. voz'|1812]] soda («Tatanmaine voin») zavodiše [[Napoleon I|Napoleonan]] [[Francii|Francijanke]]. Venälaižed sodaväged ottihe vägestust neciš voinas evropalaižiden ühtnenuziden valdkundoiden abunke. Vl [[1861. voz'|1861]] maorjanoiktuz om tühjitadud. 19. voz'sadan lop harakterizuiše tegimišton da radajiden lugun kazvol.

Vozil 1905−1907 [[ezmäine venälaine revolücii]] tegihe. Vl [[1914. voz'|1914]] Venälaine imperii, Antantan ühtnijan oldes, tuleb [[Ezmäine mail'man voin|Ezmäižhe mail'manvoinha]]. Vn 1917 uhokul revolücii zavodiše («Uhokun revolücii»), kudamb tühjitab monarhijad i tegeb Venäman tazovaldkundaks. Pordaigaine ohjastuz tedotab voinan jätkmižes, no sügüzel bol'ševikad anastadas tobmut [[Lenin Vladimir|Lenin]] ezinenas. Vozil 1918−1922 [[Rahvahanikoiden soda Venämas|Rahvahanikoiden soda]] levini, i bol'ševikad otiba vägestust siš. Vl 1922 tedotadas [[Nevondkundaline Ühtištuz|NSTÜ:n]] sädandas.

Vozil 1941−1945 — Venäman ühtnemine [[Toine mail'man soda|Toižhe mail'mansodha]] («Surhe Tatanman voinha») [[Saksanma]]d vaste.

Vl 1991 [[Nevondkundaline Ühtištuz|Nevondkundaližen Ühtnendan]] (NSTÜ:n) jagund tegihe, Venäma läksi sišpäi, no jäi nevondkundaližiden kožundkirjutesiden jäl'ghetulijaks.

== Geografižed andmused ==
[[Fail:Vasyugan.jpg|thumb|right|250px|Vasügan-jogi]] 
Venäma sijadase [[Pohjoine šurupolišk|Pohjoižes mapoliškos]], [[Evrazii]]-kontinentan pohjoižel. Ümbri 14 procentas Venäman territorijad sijadase [[Pohjoine nabapird|Pohjoižen polärižen pirdan]] taga, igähižen rougun zonas.

Venälaine Federacii om [[Tün' valdmeri|Tünen]], [[Atlantine valdmeri|Antlantižen]] ([[Baltijan meri]], [[Mustmeri]] i [[Azovmeri]]), [[Jävaldmeri]]n da [[Kaspijan meri|Kaspijan meren]] randoil, sen mererandad oma kaikiš pidembad (37,653 km) Man toižihe valdkundoihe rindataden.

Venämal om maröunoid nenidenke valdkundoidenke (častomarašt vaste): [[Norvegii]], [[Suomenma]], [[Estinma]], [[Latvii]], [[Litvanma]], [[Pol'šanma]], [[Vaugedvenäma]], [[Ukrain]], [[Gruzii]] (sidä kesken [[Abhazii|Abhazijanke]] i [[Suviosetii|Suviosetijanke]]), [[Azerbaidžan]], [[Kazahstan]], [[Mongolii]], [[Kitai]], [[Korejan Rahvahaline Demokratine Tazovaldkund|Pohjoižkorei]]; vezivaldkundröunoid [[AÜV|Amerikan Ühtenzoittud Valdkundoidenke (Štatoidenke)]] da [[Japonii|Japonijanke]].

Venäman agjahižed čokkoimed kontinental: agjahine pohjoine punkt — [[Čelüskinan nem']] [[Krasnojarskan rand]]as; agjahine suvipunkt — [[Bazardüzünmägi]] [[Dagestanan Tazovaldkund]]as; agjahine päivlaskmpol'ne punkt — [[Dežnövan nem']] [[Čukotkan avtonomine ümbrik|Čukotkan avtonomižes ümbrikos]]; agjahine päivnouzmpol'ne punkt — [[Baltijan letejono]] [[Kaliningradan agj]]as. Keskuzpunkt — [[Vivijärv]] [[Krasnojarskan rand]]as.

Kaik om enamba 120 tuhad jogid da ümbri 2 mln järvid Venämas. Saum vezid — 4,22%. Kaikiš pidembad joged oma (kirjamišton mödhe) [[Amur]], [[Lenanjogi]], [[Kamanjogi]], [[Jenisei]], [[Irtiš]], [[Ob']], [[Volg]]; kaikiš surembad järved (suruden mödhe) — [[Kaspijan meri]] (Venäman paloin), [[Baikal]], [[Ladogjärv]], [[Änine]].

== Politine sistem ==
Valdkundan edeližed [[Venälaižen Federacijan konstitucii|Konstitucijad]] ({{lang-ru|Конституция}}) oliba vahvištadud vll 1905, 1918, 1924, 1936 i 1977. Nügüdläine kudenz' lugul Konstitucii<ref>[http://www.constituteproject.org/ontology/Russian_Federation__the?lang=en Venälaižen Federacijan Konstitucijan tekst ''constituteproject.org''-saital.] {{ref-en}}</ref> om olmas vspäi 1993, sen mödhe Venälaine Federacii om demokratine federativine valdkund [[segoitadud tazovaldkund|prezidentiž-parlamentiženke tazovaldkundaliženke]] ohjanduzmahtusenke. Konstitucijan vn 2014 versii om väges.

=== Valdkundan pämez' ===
Venäman pämez' om [[Venälaižen Federacijan prezident|prezident]] ({{lang-ru|Президент Российской Федерации}}), eläjad valitas händast kudeks vodeks. Kahtenden strokun voimuz om olmas. 

Venäman Prezidentiden nimikirjutez:
* [[Jel'cin Boris|Boris Nikolajevič Jel'cin]] (1991−1999)
* [[Putin Vladimir|Vladimir Vladimirovič Putin]] (2000−2008) 
* [[Medvedev Dmitrii|Dmitrii Anatol'jevič Medvedev]] (2008−2012)
* [[Putin Vladimir|Vladimir Vladimirovič Putin]] (2012— tähäsai)

=== Käskusenandai tobmuz ===
Käskusenandajan tobmuden ülembaine aluzkund om kaks'kodine parlament ([[Venälaižen Federacijan Federaline suim|Federaline Suim]], {{lang-ru|Федеральное Собрание}}): ülähäine kodi (palat) — [[Federacijan Nevondkund]] (ven. ''Совет Федерации''), alahaine kodi (palat) nimitase [[Valdkundaline Dum|Valdkundaližeks Dumaks]] (ven. ''Государственная Дума'').

=== Radonoigendai tobmuz ===
Radonoigendajan (Elohopanijan) tobmuden ülembaine aluzkund om Venälaižen Federacijan ohjastuz ({{lang-ru|Правительство Российской Федерации}}), prezident paneb radnikusele sen ezimest — päministrad ({{lang-ru|премьер-министр}}). Valdkundaline Dum vahvištoitab päministran kandidaturad.

[[Mišustin Mihail|Mihail Mišustin]] om päministraks vs 2020 vilukun 16. päiväspäi.

Edeližed päministrad:

* [[Medvedev Dmitrii|Dmitrii Medvedev]] (08.05.2012 — 16.01.2020).
* [[Putin Vladimir|Vladimir Putin]] (2008−2012)

Vspäi 2004 [[Lavrov Sergei|Sergei Lavrov]] radab röunantagaižiden azjoiden ministran.

Nügüdläine [[Venäman kaičendministruz|kaičendministr]] om [[Šoigu Sergei|Sergei Šoigu]] (vspäi 2012).

=== Käskuzkundaline tobmuz ===
Käskuzkundaližen tobmuden pä om Venälaižen Federacijan Ülembaine käskuzkund ({{lang-ru|Верховный суд}}), sen pertišt sijadase Moskvan keskuzpalas.

== Administrativiž-territorialine jagand ==
&nbsp;&nbsp;&nbsp;''Kacu kirjutuz: [[Venäman administrativiž-territorialine jagand]]'', ''[[Venälaižen Federacijan subjektad]]''.

Kaik 83 regionad mülüdas Venälaižhe Federacijha ([[Krim (Venäman region)|Kriman]] kahten regionan lugemata):
* 21 [[Venäman tazovaldkundad|tazovaldkundad]]
* 46 agjad
* 9 [[Venälaižen Federacijan randad|randad]]
* 4 ümbrikod
* 2 federativižen alištusen lidnad
* 1 avtonomine agj

Kaik om [[Venäman federaližiden ümbrikoiden nimikirjutez|kahesa federališt ümbrikod]] Venämas vspäi 2016.

== Eläjad ==
[[RosStat|RosStat:an]] andmusiden mödhe, vl 2010 Venälaižen Federacijan eläjiden lugu oli 141 927 297 eläjad. Venäma om ühesandel sijal ristituiden lugun mödhe toižihe valdkundoihe rindataden. Kaikiš suremb ristitišt oli 148,561,694 eläjad vl 1993.

Venäman eläjiden enambuz (kaks' koumandest) eläb valdkundan [[Evrop|evropižes]] palas, toine koumandez — [[Uralmäged|Uralan]] taga.

Vn 2010 rahvahanlugemižen mödhe, 77,7% Venäman eläjid oma [[venälaižed]] (sidä kesken [[kozakad]] i [[pomorad]]), 3,7% — [[kazanin totarlaižed]], 1,4% — [[ukrainalaižed]], 1,1% — [[baškiralaižed]], 1,0% — [[čuvašalaižed]], 1,0% — [[čečenalaižed]], toižed rahvahad — 10,2%, rahvahuden ozutandata — 3,9%. Venäma om äirahvahaline valdkund, i äjad rahvahad oma igähižed.

Läz kaik ristitišt voib pagišta venäkelel. Mamankelen mödhe (2010): [[venäkel']] — 85,7%, [[totaran kel']] — 3,2%, [[čečenan kel']] — 1,0%, toižed keled — 10,1%.

Uskondan mödhe (2006): Venäman [[ortodoksine hristanuskond|ortodoksižed hristanuskojad]] — 15..20%, [[islam]]anuskojad — 10..15%, toižed [[hristanuskond|hristanuskojad]] — 2%, toižed uskojad i religijatomad — 68%.

Kaik om 167 lidnad enamba mi 100 tuhad eläjidenke (kül'mku 2018). Koume eläjad nelläspäi oma lidnalaižed (2020).

== Rahvahanižanduz ==
Vl 2012 Venäman päeksport oli [[kivivoi]] da [[londuseline gaz]] (45%), [[kivivoiproduktad]] (25%), [[metall]]ad da metalližed tegesed (8%), himižen tegimišton produkcii (6%), mašiništonsauvomižen sarakon produkcii (5%); toine eksport — [[söndtavarad]] (3%), [[pu (material)|pumaterialad]] (2%).

== Homaičendad ==
<references />

== Irdkosketused ==
* [http://www.gov.ru/ Venäman federaližiden valdkundaližiden aluzkundoiden server (''gov.ru'').] {{ref-ru}} {{ref-en}}
* [http://www.kremlin.ru/ Venälaižen Federacijan prezidentan sait (''kremlin.ru'').] {{ref-ru}}
* [http://www.duma.gov.ru/ Valdkundaližen Duman sait (''duma.gov.ru'').] {{ref-ru}} {{ref-en}}
* [http://government.ru/ Venäman federaližen ohjastusen sait (''government.ru'').] {{ref-ru}} {{ref-en}}
* [http://www.vsrf.ru/ Ülembaižen käskuzkundan sait (''vsrf.ru'').] {{ref-ru}} {{ref-en}} {{ref-fr}}
{{Commons|Russia}}

{{Evrop}}
{{Azii}}
{{Venälaižen Federacijan subjektad}}
{{Nece kirjutuz Vepsän Vikijas|[http://veps-kir.wikia.com/wiki/Веняма Веняма]}}

[[Kategorii:Venäma| ]]