Kacu tekst Saksanma

{{1000}}{{A10000}}
{{Valdkund
| Nimi = Saksanman Federativine Tazovaldkund<br />Bundesrepublik Deutschland
| Flag = Flag of Germany.svg
| Valdkundznam = Coat of arms of Germany.svg
| Flag text = Saksanman flag
| Valdkundznam text = Saksanman valdkundznam
| Pälidn = Berlin
| Eläjiden lugu = 80,457,737<ref>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/gm.html Saksanman ristitišton endustuz vn 2018 heinkus // Mail'man faktoiden kirj. — ''Cia.gov''.] {{ref-en}}</ref>
| Voz' = 2018
| Pind = 357,022
| Kart = EU-Germany.svg
| Kel' = [[saksan kel'|saksan (germanijan)]]
| Valdkundan pämez' = [[Štainmaier Frank-Val'ter|Frank-Val'ter Štainmaier]]
| Päministr = [[Šol'c Olaf|Olaf Šol'c]]
| Religii = [[hristanuskond]], [[ateizm]]
| Valüt = [[evro]] (€) (EUR)<ref>Edel 2002. vot — [[saksan mark]].</ref>
| Internet-domen = [[.de]]<ref>Mugažo [[.eu]] kuti [[Evropan Ühtištuz|EÜ:n]] ühtnii.</ref>
| Telefonkod = +49
| Aigvö = tal'vel [[UTC]]+1,<br />kezal [[UTC]]+2
}}
'''Saksanma''' vai '''Germanii''' ({{lang-de|Deutschland}}, vepsän transkripcii «Doičland»), täuz' oficialine nimituz — '''Saksanman (Germanijan) Federativine Tazovaldkund''' ([[saksan kel'|saksan kelel]]: ''Bundesrepublik Deutschland''); järgeližpaginas mugažo — ''Nemcanma'', om valdkund [[Evrop]]an päivlaskmas, [[Pohjoižmeri|Pohjoižen]] da [[Baltijan meri|Baltijan]] meriden randištoidenke. Federacijan pälidn da kaikiš suremb lidn om [[Berlin]]. Federaližen ohjastusen ministrusiden da agentusiden pala sijadase vanhas [[Bonn]]-pälidnas.

Ristitišton lugun mödhe valdkund om kaikiš suremb [[Päivlaskmaine Evrop|Päivlaskmaižes Evropas]] da otab 16:nden sijan mail'mas.

Vspäi 1955 om [[Pohjoižatlantižen kožundkirjutesen organizacii|PAKO:n]] ühtnijaks (eziauguižin päivlaskmaine pala), vspäi 1958 om üks' [[Evropan Ühtištuz|EÜ:n]] alusenpanijaks da sen ühtnijaks (mugažo päivlaskmaine pala eziauguižešti).

== Istorii ==
Saksanman valdkundan aluz om pandud vn 962 2. päiväl uhokud, konz [[Otton I]] kändihe [[Pühä Rimalaine imperii|Pühän Rimalaižen imperijan]] ezmäižeks imperatoraks. Imperii oli olmas vhesai 1806, čihozi francižen [[Napoleon I]]-sodakäsknikan naprindan mödhe. Enččed federacijanmad sädihe ühtištusid: Pohjoižsaksanman ühtištuz, [[Avstrijan imperii]], [[Prussii]]. Vl 1870 udesnimitihe Pohjoižsaksanman ühtištust [[Germanijan imperii|Germanijan imperijaks]]. Se ühtni Ezmäižhe mail'man sodaha, sai kilt, i [[Veimaran Tazovaldkund]] oli tedotadud. Vspäi 1933 nacistine Saksanma oli, se tuli lophu [[Toine mail'man soda|Toižen mail'man sodan]] rezul'tataks.

Enččen Prussijan territorii NSTÜ i Pol'šanma jagoiba keskneze, deportiruihe saksalaižid sen agjoišpäi. Saksanman federacijanmad oliba jagadud AÜV:oiden, Suren Britanijan, Francijan i NSTÜ:n keskes. Nevondkundaline pala oli olmas eriži kuti [[Germanijan Demokratine Tazovaldkund]] i Päivnouzmaine Berlin [[vilusoda]]n tagut. Päivlaskmaižed da päivnouzmaižed Saksanman palad ühtniba vn 1990 3. päiväl redukud.

=== Konstitucii ===
Valdkundan ezmäine Konstitucii ({{lang-de|Grundgesetz}} «Päkäskuz», ''GG'') oli olmas vspäi 1919 vajehtusita. Nügüdläine kahtenz' lugul Konstitucii<ref>[http://www.constituteproject.org/ontology/Germany?lang=en Saksanman Konstitucijan tekstad ''constituteproject.org''-saital.] {{ref-en}}</ref><ref>[http://www.1000dokumente.de/?c=dokument_de&dokument=0014_gru&object=translation&l=ru Saksanman Konstitucijan tekst vl 1991. — ''1000dokumente.de''.] {{ref-ru}}</ref> tuli väghe vn 1949 23. päiväl semendkud päivlaskmaižiš federacijanmaiš, vl 1957 — [[Saar]]as, vl 1990 — [[Berlin]]as da päivnouzmaižiš federacijanmaiš.

== Geografijan andmused ==
[[Fail:Relief Map of Germany.svg|thumb|left|250px|Saksanman reljefan kart vl 2011]]
Saksanmal om mavaldkundröunoid [[Pol'šanma]]nke (piduz — 467 km) da [[Čehanma]]nke (704 km pitte) päivnouzmaižes, [[Avstrii|Avstrijanke]] (801 km) da [[Šveicarii|Šveicarijanke]] (348 km) suves, [[Francii|Francijanke]] suvipäivlaskmas (418 km), [[Lüksemburg]]anke (128 km), [[Bel'gii|Bel'gijanke]] (133 km) da [[Alamad|Alamaidenke]] (575 km) päivlaskmas, [[Danii|Danijanke]] pohjoižes (140 km). Ühthine röunoiden piduz — 3714 km. [[Pohjoižmeri|Pohjoižen]] da [[Baltijan meri|Baltijan]] meriden randanpird om 2389 km.

Reljef om tazo da kukhikaz pohjoižpalas, [[Al'pad]] da sen ezimägišt sijadasoiš suvipalas. Kaikiš korktemb čokkoim om Cugšpitce-mägenpä ({{lang-de|Zugspitze}}) Avstrijan röunal, 2 962 metrad. Znamasižed joged oma [[Rein]], [[Dunai]], [[El'b]], [[Vezer]] i [[Oder]], ned sädas ičeze basseinoid i ühtenzoittas laivkanalil.

Klimat om [[ven vö|ven]] meren pohjoižes i kontinentaline suvipalas.

Londuseližed pävarad oma [[kivihil']], [[bur hil']], [[londuseline gaz]], [[raud|raudkivend]], [[vas'k]], [[nikel']], [[uran (himine element)|uran]]; toižed varad — [[potaš]], [[keitandsol]], [[sauvondmaterialad]], [[mec]]ad, [[mahuz|mustma]].

== Politine sistem ==
[[Fail:Reichstag building Berlin view from west before sunset.jpg|thumb|right|250px|''Reihstag'' om Saksanman federaližen parlamentan (''Bundestag:an'') pert' [[Berlin]]as, vn 2007 nägu]]
Saksanma om federativine konstitucine [[parlamentine tazovaldkund|parlamentine]] tazovaldkund. Valdkundan pämez' om Federaline prezident ({{lang-de|Bundespräsident}}). Keratas Federališt Suimad (Federaližen Parlamentan da federacijanmaiden ezitajad oma ühteverzin sigä) valičemha händast videks vodeks, kahtenden strokun voimuz om olmas. Federaližen ohjastusen pämez' om federaline kancler (saks. ''Bundeskanzler''), prezident paneb händast radsijha.

Federaline käskusenandai tobmuz om kaks'palaine. Üks' pala om üks'kodine Federaline Parlament ({{lang-de|Bundestag}}), kaik rahvaz valičeb sen 631 ühtnijad nelläks vodeks. Federacijanmaiden suimad valitas ičeze 69 ezitajad Federaližhe Nevondkundha ({{lang-de|Bundesrat}}), sen ühtnijad ei antkoi pästta hubatajid käskusid erižiden maiden täht.

Nügüdläine prezident om [[Frank-Val'ter Štainmaier]] vn 2017 keväz'kun 19. päiväspäi. Järgenduseližed valičendad ''Bundestag:ha'' oliba vn 2021 26. päiväl sügüz'kud. [[Šol'c Olaf|Olaf Šol'c]] radab päministran (ühesanden lugul federaližen kancleran) vn 2021 tal'vkun 8. päiväspäi. Edeline federaline kancler om [[Merkel' Angela|Angela Merkel']], radoi vn 2005 kül'mkun 22. päiväspäi nell' strokud jäl'geten.

Valdkundan Prezidentiden nimikirjutez:
{| class="wikitable" style="text-align:center"
|-
| style="background:#ff0;"|
| 1
| style="text-align:left" | [[Teodor Hoiss]] (1884−1963)
| [[Saksanman Joudai Demokratine Partii|FDP]]
| 1949−1959
|-
| style="background:#555;"|
| 2
| style="text-align:left" | [[Hainrih Lübke]] (1894−1972)
| [[Saksanman Hristanuskojiden Demokratine Ühtnend|CDU]]
| 1959−1969
|-
| style="background:#f00;"|
| 3
| style="text-align:left" | [[Gustav Hainemann]] (1899−1976)
| style="text-align:center;"|[[Saksanman Socialiž-Demokratine Partii|SPD]]
| 1969−1974
|-
| style="background:#ff0;"|
| 4
| style="text-align:left" | [[Val'ter Šel']] (1919−2016)
| FDP
| 1974−1979
|-
| style="background:#555;"|
| 5
| style="text-align:left" | [[Karl Karstens]] (1914−1992)
| CDU
| 1979−1984
|-
| style="background:#555;"|
| 6
| style="text-align:left" | [[Rihard fon Vaiczeker]] (1920−2015)
| CDU
| 1984−1994
|-
| style="background:#555;"|
| 7
| style="text-align:left" | [[Roman Hercog]] (1934−2017)
| CDU
| 1994−1999
|-
| style="background:#f00;"|
| 8
| style="text-align:left" | [[Johannes Rau]] (1931−2006)
| SPD
| 1999−2004
|-
| style="background:#555;"|
| 9
| style="text-align:left" | [[Horst Köler]] (sünd. 1943)
| CDU
| 2004−2010
|-
| style="background:#555;"|
| 10
| style="text-align:left" | [[Kristjan Vul'ff]] (sünd. 1959)
| CDU
| 2010−2012
|-
|
| 11
| style="text-align:left" | [[Joahim Gauk]] (sünd. 1940)
| partijatoi
| 2012−2017
|-
| style="background:#f00;"|
| 12
| style="text-align:left" | [[Frank-Val'ter Štainmaier]] (sünd. 1956)
| SPD
| 2017—
|}

== Administrativiž-territorialine jagand ==
&nbsp;&nbsp;&nbsp;''Kacu kirjutuz: [[Saksanman administrativiž-territorialine jagand]].''

Saksanma jagase 16 federacijanmaks ({{lang-de|Bundesland}} vai muite ''Land''). Vl 2009 ned alajagasoiš 403 ümbrikoks ({{lang-de|Kreise}}), sidä kesken om 102 lidnümbrikod da 301 küläümbrikod.

== Eläjad ==
Nene rahvahad elädas Saksanmas (enamba 1 % vl 2017, ozutadud rahvahudenke): [[saksalaižed]] — 87,2 %, [[turkad]] — 1,8 %, [[pol'šanmalaižed]] — 1,0 %, [[sirijalaižed]] — 1,0 %, toižed rahvahad — 9,0 %. Vl 2017 valdkundan eläjiden lugu oli 80,594,017 ristitud. Kaikiš suremb valdkundan ristitišt om enamba 80 mln eläjid vspäi 1992 (82,536,680 rist. vl 2003).

Uskondan mödhe (2018): [[katoline jumalankodikund|riman katolikad]] — 27,7 %, [[protestantizm|protestantad]] — 25,5 %, [[islam]]anuskojad — 5,1 %, [[ortodoksine hristanuskond|ortodoksižed hristanuskojad]] — 1,9 %, toižed [[hristanuskond|hristanuskojad]] — 1,1 %, toižed uskojad — 0,9 %, religijatomad — 37,8 %.

Toižed järedad lidnad (enamba 600 tuh. ristituid vl 2010, surembaspäi penembha): [[Gamburg]], [[Münhen]], [[Köl'n]], [[Frankfurt Mainal]], [[Štuttgart]]. Seičeme eläjad ühesaspäi oma lidnalaižed (2020).

== Ižanduz ==
Ümbriradai tegimišt otab enamba sijad ižanduses mi toižil šingotadud mail. Valdkundan tegimišton eriližuz om äisarakoižen mašiništonsauvomižen olend: avtosauvomine, tömašintegimišt, tarkoiged, elektrotehnine i transportine mašiništonsauvomine. Varatoitab ičtaze maidol da lehmänlihal täudes märas, vinan i oluden tehmine ottas znamasišt sijad maižanduses. Sil-žo aigal ižandusen nügüd'aigaine puhtaz form rippub londuseližen gazan tondaspäi, ičeze samine katab vaiše vident palad kulutusespäi. Vaiše üks' kivivoimareig om valdkundas. Elektrusen tehmine AES:oil tuli lophu vodele 2022.

Saksanma om koumanz' surtte ekonomik mail'mas kogosüdäiproduktan nominalan mödhe (4,71 trln US$ vl 2024, ''endustuz'') i videnz' ostmižmahtusen paritetan mödhe (4,15 trln US$ vl 2017<ref>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2001rank.html#gm Country comparison: GDP (purchasing power parity), 2017 estimate (Valdkundoiden rindatuz: KSP ostmižmahtusen tazolugunke, vn 2017 endustuz) // Mail'man faktoiden kirj. — ''Cia.gov''.] {{ref-en}}</ref>, 6,02 trln US$ vl 2024), kaikiš järedamb Evropas. Päivnouzmaižed federacijanmad jädas päivlaskmaižišpäi ühthižhe šingoteshe kacten. Suriden kompanijoiden enamba kaht koumandest om keskitadud vidhe maha (vägen polendusen mödhe): [[Pohjoine Rein da Vestfalii]], [[Baden-Vürtemberg]], [[Bavarii]], [[Gessen]], [[Gamburg]].

Kogosüdäiproduktan palad: maižanduz 0,7 %, tegimišt 30,7 %, holitišiden sfer 68,6 % (vn 2017 andmused). Radajiden 1,4 % oma ottud agrokompleksha, 24,2 % ratas industrijas, 74,3 % — holitišiden sferas (2016).

Vl 2012 Saksanman päeksport oli mašiništonsauvomižen produkcii (läz 25 %, sidä kesken erazvuiččed [[likutim]]ed 4 %), [[avto]]d (11 %), toižed [[likkuim]]ed da niiden palad (11 %); toine eksport oli [[zell'|zelläd]] (4 %), [[kuld]] (1 %), [[kivivoi]] (1 %). Saksanma om koumanz' surtte tegimišton produkcijan da holitišiden eksportirui mail'mas (2016, 1,6 trln US$)<ref>[https://data.worldbank.org/indicator/NE.EXP.GNFS.CD?view=chart Exports of goods and services, current US$, 2016 (Tavaroiden da holitišiden vend, US$, 2016). — Mail'man bank (''data.worldbank.org'').] {{ref-en}}</ref>, AÜV:oiden i Kitain jäl'ghe (2,2 trln US$ kaikutte), hätken aigan oli kahtendel sijal edel Kitain šingotest.

== Homaičendad ==
<references />

== Irdkosketused ==
;Tobmuz
* [http://www.bundestag.de/ Saksanman Federativižen Suiman (''Bundestag:an'') oficialine sait (''bundestag.de'').] {{ref-de}} {{ref-en}} {{ref-fr}} {{ref-ar}}
* [http://www.bundeskanzlerin.de/ Saksanman federaližen kancleran oficialine sait (''bundeskanzlerin.de'').] {{ref-de}} {{ref-en}}
* [http://www.bundesregierung.de/ Saksanman federaližen ohjastusen oficialine sait (''bundesregierung.de'').] {{ref-de}} {{ref-en}} {{ref-fr}}
* [http://www.bundespraesident.de/ Saksanman prezidentan oficialine sait (''bundespraesident.de'').] {{ref-de}} {{ref-en}}

;Ühthine informacii valdkundas
* [http://www.deutschland.de/ Saksanman Federativižen Tazovaldkundan informacine sait (''deutschland.de'').] {{ref-de}} {{ref-en}} {{ref-fr}} {{ref-es}} {{ref-pt}} {{ref-tr}} {{ref-ru}} {{ref-zh}} {{ref-ar}}

{{Commons|Germany}}

{{Saksanman federacijanmad}}
{{Evrop}}

[[Kategorii:Saksanma| ]]