Kacu tekst Bol

{{Taxobox
 | name         = Bol
 | image title  = Bol
 | image file   = Lingonberries red.jpg
 | image descr  = Bol
 | regnum       = Kazmused
 | divisio      = [[Änikkazmused]] (''Magnoliophyta'')
 | classis      = [[Kaksidülehtesižed]] (''Magnoliopsida'')
 | ordo         = [[Kanabr'änikoižed]] (''Ericales'')
 | familia      = [[Kanabränvuiččed]] (''Ericaceae'')
 | genus        = ''[[Vaccinium]]''
 | species      = '''Bol'''
  | latin        = {{btname|Vaccínium vítis-idaéa |[[Linnei Karl|L.]]}}
 | wikispecies  = Vaccinium vitis-idaea
 | commons      = Category:Vaccinium vitis-idaea
 | itis         = 505637
 | ncbi         = 180772
}}
'''Bol''' vai '''Nabol (Nobol)''' ({{lang-la|Vaccínium vítis-idaéa}}) om tal'veline vihand [[penzhaine]], [[Kanabränvuiččed]]-sugukundan [[Vaccinium]]-heimon [[erik]].

== Bolha sidodud vepsän tärtused ==
* ''[[Bolišt]], nabolišt, bolpaik, bolkišt, bolžom'' — taho, kus kazvab äi bolad.
* ''[[Bolšti]]'' — särbmine suloimespäi (idüjauhospäi) bolanke.
* ''[[Boltahtaz]]'' — vezipudr (huttu) kagrjauhospäi bolanke.
* ''[[Nabolnik]]'', ''[[bolpirg]]'' — pirg bolanke.
* ''[[Uttud bol]]'' — vezipudr (huttu) rugižjauhos da puzertud bolaspäi.

== Etimologii ==
Erikon ''vitis-idaea''-nimituz znamoičeb «[[vinmarj]]an varz' Id-mägelpäi» (nece mägi seižub [[Krit]]-sarel). Mugoine latinankel'ne bolan nimituz mainitase ezmäižen kerdan [[Doduns Rembert|Dodoneusan]] da [[Gesner Konrad|Gesneran]] tedotöiš. Amuižaigaižed kirjutajad ei mainitanus «bolad».

== Ümbrikirjutand ==
[[Fail:Vaccinium vitis-idaea L..jpg|thumb|left|200px|Bolan ümbrikirjutand.]]
[[Jurišk]] levigandeb lapakoiktas. [[Veza]]d oma sarakoikahad, ned ületas 15..20 sm korktusele malpäi<ref name="mezikazm">Бурмистров А.Н., Никитина В.А. Медоносные растения и их пыльца: Справочник. — М.: Росагропромиздат, 1990. — Lp. 23. ISBN 5-260-00145-1. {{ref-ru}}</ref>. Bolan [[jur'|jured]] elädas [[simbioz]]as senen [[micelii|micelijanke]]. Senen nitid vedadas mineraližid segoitesid mahudespäi bolan jurile.

[[Lehtez|Lehtesed]] oma paksud, nahkakahad, išttas barbal toint toižen jäl'ghe, lühüdan vardenke, ovaližed käroutud oiktan röunanke, loštajad, 20..30 mm pitte, 15 mm:hasai levette, eläbad lumen al, penikaižiden reiguidenke alahaižel pindal. Mugoižed reigud oma bulavanvuiččed südäimes, niiden seiniden stajad oma täuded nälömakast substancijad, se voib vedada vet. Lehtesen ülähän kastui vezi sirdab alahaks, täudub reiguid da vedase südäimehe.

Bolan penzhaižen varded erašti kazdas lahos kandos koren da hapačun keskes, ned sadas üks'metrišt pidust.

[[Änik]]od oma kaks'suguižed, oiktad, keratas [[toppaz (ühtheänikišt)|tophiže]]. Tophad oma tihedad, sijatas ladval. Tophas om 10..20 änikod, ned kactas maha<ref name="mezikazm"/>. Änikon vencut om vauktan vai vauhruskedvauvhan mujun, ühtnenuziden äniklehtesidenke, kellonvuitte nellidenke čuratadud vähäižin laboidenke. Mallüt om nell'palaine. Ühtel änikol om 8 [[pölük]]äd da 1 [[petkloine]]. [[Kandoine]] sijadase alahanpäi. Änikoičendan aigan koverzunuded bolan vencuded kaitas [[heid'om]]ad nepsudespäi. Heid'om om muzahahkan mujun, se om [[pölüstim]]iš sangedmassal, no aigan mändes rohkotase väčkuižin da lankteb reiguziden kal't, nene reiguded sijadase tomunikoiden agjoiš. Bol änikoičeb keväz'kezal läz 15 päiväd.

[[Plod]]ud oma rusttad [[marj]]ad, ned kaitas lumen al keväden tulendahapäi. Sügüz'kun augotaden bolan marjad oma jo ehtnüded. Satusekahal vodel voidas poimdä marjoid pol'vädrhasai ühtel tophal.

Bolan irdnägo om [[kondjanbol]]an kartte.

Bolan gibrid [[mustikaine|mustikaiženke]] putub [[Päivlaskmaine Evrop|Päivlaskmaižes Evropas]], nimitadas sidä ''Vaccinium × intermedium'' [[Johann Fridrih Rute|Rute]].

== Leviganduz ==
Bol kazvab kuiviš da nepsiš [[kavag'mec]]oiš, [[lehtezmec]]oiš, mugažo čapatesile, penzhištoidme da [[turbazso]]il.

Bolan marjad oma nägubad, sikš miše ned oma rusttad vihandan lehtištonke tagamal. Živatad da lindud södas nenid marjoid. Lindud todas sulatomid [[semen|semnid]] levedašti i muga abutadas bolale levitada.

[[Mezjäižed]] keratas [[nektar]]ad da [[heid'om]]an palad änikoišpäi.

== Himine mülünd ==
Bolan marjad mülütadas<ref>[http://www.foodcomp.dk/v7/fcdb_details.asp?FoodId=0326 Lingonberry, raw. — ''Foodcomp.dk''.] {{ref-en}}</ref> (gramm/100 grammad): [[vezi]] — 86,3; [[saharidad]] — 11,5 (sidä kesken glükoz — 4,3; fruktoz — 4,2; saharoz — 0,2); [[stajišt]] — 3,7; [[vauktušed]] — 0,8; [[razvad]] — 1,2; [[mineraližed substancijad|tuhk]] — 0,3.

Mineraližed substancijad marjoiš (mg/100 grammad): [[kalii]] — 89; [[kal'cii]] — 20; [[fosfor]] — 16; [[magnii]] — 9; [[marganc|mangan]] — 1,2; [[natrii]] — 2; [[raud]] — 0,4; [[vas'k]] — 0,07; [[cink]] — 0,18; [[jod]] — 0,15; [[hrom]] — 1.

Vitaminad marjoiš (mg/100 grammad): [[A (vitamin)|A]] — 1,75; β-[[karotin]] — 21; [[B (vitamin)|B]]-vitaminad — 0,72; [[foliimuiktuz|B<sub>9</sub>]]-vitamin — 2; [[askorbinmuiktuz|C]]-vitamin — 11; [[E (vitamin)|E]]-vitamin — 1,6.

== Kazvatuz ==
Vl 1745 kirjutihe bolan kul'tiviruindha sidotud ezmäižid naprindoid. [[Jelizaveta Petrovna]]-imperatornaižen suline käsk om kaičenus [[Piter]]in Istorižes keskuzarhivas. Necil käskihe čomitada parteroid bolal da [[samšit]]al. Mugažo vn 1765 Sauvusiden kancelärijan käsk edeskirjuti Fok-mastarale löuta mahtust da ištutada bolad [[Petergof]]an «[[Monplezir]]an sires i Šahmat-mägen al» samšitan (bušboman) sijha, sikš miše samšit «mäneb ülänsäton olelenuziš suriš pakaižišpäi».<ref>[http://www.spbvedomosti.ru/print.htm?id=10302229@SV_Articles Марьина Т. Моченый шедевр //Санкт-Петербургские Ведомости (''spbvedomosti.ru''). — 2013. — 23. sügüz'ku (#182).] {{ref-ru}}</ref>

1960-nzil vozil todesižed radod zavodihe vemha bolad kul'turha neniš maiš: [[Amerikan Ühtenzoittud Valdkundad|AÜV]], [[Germanii]], [[Ročinma]], [[Alamad]], [[Suomenma]] da [[Pol'šanma]]. 1980-nzil vozil enččen [[Nevondkundaline Ühtištuz|NSTÜ:n]] tazovaldkundad — [[Vaugedvenäma]], [[Litvanma]] da [[Venäma]] — panihe kul'turižid bolan plantacijoid.

Vl 1994 [[Germanii|Germanijas]] sädihe 40 gektarad bolan plantacijad ühtes täuden mašinoiden kompleksanke kazvatamha da keradamha marjoid. Kul'turmarjoiden satusenmär ülemba 20..30 kerdha meckazmusiden röunataden, ristitud sadas 50..60 kg marjad gektaran man sadandesespäi kaikuččel vodel.

=== Travijad da läžundad ===
* ''[[Exobasidium vaccinii]]''-senüt travib bolan vezoid. Seikh da lehtesed palahtudas vauhruskedvauvhan mujundan saden. Edahanpäi mugoižed vezad oma vaskmäižiden änikoiden polhe, ned erinedas lujas tervhiš vihandoiš boltophišpäi.
* ''[[Melampsora goeppertiana]]''-senüdel travindan tagut varded pidetas da palahtudas, ned kändasoiš ludha pojavikš. Lehtesed lühetas, alahaižed niišpäi kuidas.

== Kävutand ==
=== Sömhä ===
Bolan marjad kävutadas levedali sahardundan täht, mugažo tehtas niišpäi äi toižid sömid: kanfetoiden südäin, [[keitiž|bolkeitiž]], [[marinad]], [[ekstrakt]], [[unotez]], boljomad. Bolad ližadas emägusihe ([[uttud bol]], [[boltahtaz]], [[bolšti]]). Pašttas pirgoid bolanke ([[bolpirg]]ad (nabolnikad), [[bolkolob]]ad). [[Puškin Aleksandr|Puškinan]] «[[Jevgenii Onegin]]»-säduses [[bolvezi]] mainitase — se om verestai jom vedes da bolmarjoišpäi, kaičihe sidä pit'käks vilus karzn'as bollačuiš.

[[Bolasine džem]] om järgeline mageduz [[Ročinma]]s da toižiš [[Skandinavii|Skandinavijan]] maiš. Todesine džem varadase hüvin keitata. Erased odvad kommertižed torguindmarkad se-žo ümbriratas marjoid lämudel, i mugažo ned mülütadas erazvuiččid ližadusid ([[pektin]], [[jablok]]ad).

=== Zelläks ===
Bolan [[lehtesed]] ({{lang-la|Folium Vitis idaeae}}) kävutadas tedoližel medicinal [[kazmusine zell'torhuz|zell'torhudeks]]. Lehtesiden [[lem'|lent]] da vet kävutadas [[dezinficirui abutuz|dezinficirujaks]] da [[diuretine abutuz|diuretižeks]] abutuseks.

Bolan vezad-ki ({{lang-la|Cormus Vitis idaeae}}) ottas zelläks.

Varatas zell'torhut kevädel edel änikoičendad (konz änikurbad oma vihandad völ) da sügüzel täuzin ehtnüziden marjoiden jäl'ghe. Šil'ptäs lehtesid vai ümbrileiktas vezoid lehtesidenke, sid' kuidas niid katusenaluižel, räusthiden al, [[infrarusked sädegoičend|infrarusttal sädegoičendal]]<ref>[http://processes.ihbt.ifmo.ru/file/article/8732.pdf Демидов С.Ф. и др. Сушка листьев брусники инфракрасным излучением. — Науч. журн. НИУ ИТМО; серия «Процессы и аппараты пищевых производств». — 2014. — #1.] {{ref-ru}}</ref> vai kuidimes (lämuz — 35..40 C°). Kaitas kuivatud torhut kuidaks da tulleitadud hüvin honuses. Torhuden kožundaig om koume vot.<ref name="BFV">[http://herba.msu.ru/shipunov/school/books/botaniko-farmakognost_slovar1990.djvu Блинова К.Ф. и др. Ботанико-фармакогностический словарь /Справ. пособие. Под ред. К.Ф. Блиновой, Г.П. Яковлева. — М.: Высшая школа, 1990. — Lp. 174.] {{ref-ru}} ISBN 5-06-000085-0.</ref>

Necen torhuden tarbhaižed päsubstancijad oma [[fenolglikozidad]], [[dubindsubstancijad]], [[giperozid]], [[saponinad|ursolmuiktuz]]<ref name="BFV"/>. Mugažo [[arbutin]] löuzihe bollehtesiš, se om antiseptine substancii [[kuzenlähtendsistem]]an täht. Ottas zelläks unotest kuiviš lehtesišpäi spravitamha niid, vaiše unotesen doziruind ülemb märad kucub travindad.<ref>Вермейлен, Нико. Полезные травы. Иллюстрированная энциклопедия /Пер. с [[anglijan kel'|англ.]] Б.Н. Головкина. — М.: Лабиринт Пресс, 2002. — Lp. 298-299. {{ref-ru}} ISBN 5-9287-0244-2.</ref>

[[Keitvezi]] lehtesišpäi pehmdab südäikivid da veb poiš solad, se abutab tervehtamha [[südäimunan läžundad]], [[diabet]], [[revmatizm]], [[podagr]].

Ottas kävutamha bolan veresid marjoid [[avitaminoz]]an aigan, kuti uitai, diuretine, bakterijanvastaine, antiseptine, gel'mintanvastaine, sapinajai abutuz. Mugažo marjoid kävutadas tävun [[tuberkulöz]]an aigan, toižed läžundad: [[südäikohtun katar]] alamuiktuseltäutandanke, [[kived südäimunas]], [[revmatizm]].

Marjoiden [[keitvezi]] [[delirii|horindan]] aigan sambutab vezinäl'gad hüvin.

Jodas marjoiden südäivet [[arterialine painuz|lujetud arterialižen painuden]] aigan, [[nevroz]]iden aigan. Kohtukahad naižed jodas sidä [[anemii|vähäverusen]] aigan.

== Galerei ==
<center><gallery>
Vaccinium vitis-idaea IM4814 Puolukka C.JPG|Boltophad kezapaikoil
Vaccinium vitis-idaea flowers.jpg|Bol änikoil
Lingonberries.jpg|Bol umbikoil
Cowberry.jpg|Bolan marjad
Preiselbeeren-WJP-1.jpg|Poimdüd bol
Winter-lingonberry.JPG|Bolan varz' tal'vel
Mors (ru. Морс - прохладительный негазированный напиток).JPG|Bolvezi ([[mors]] bolmarjoišpäi)
LingonberryJam.jpeg|Leib bolasižen džemanke päl
Pannkaka.jpg|Bol saharanke da kürzidenke
</gallery></center>

== Bolha sidodud vepsän muštatiž ==
<blockquote>
* ''Poimin bolad, a tegihe mustikaižeks.'' (nägu i toziolend erinedas)
</blockquote>

== Kacu mugažo ==
* [[Kažibol]]
* [[Kondjanbol]]

== Homaičendad ==
<references />

[[Kategorii:Kanabränvuiččed]]
[[Kategorii:Maižanduzkul'turad kirjamišton mödhe]]
[[Kategorii:Kazmused kirjamišton mödhe]]
[[Kategorii:Penzhaižed]]
[[Kategorii:Marjad]]
[[Kategorii:Sokazmused]]
[[Kategorii:Sömkazmused]]
[[Kategorii:Mezikazmused]]
[[Kategorii:Zell'kazmused]]