Vepsän kel'

Vepsän abekirj (ezmäižen periodan kirjkel').

Vepsän kel' om suomalaiž-ugrilaine kel', vepsän rahvahan kel'.

Ičtaznimitused

Suvivepsläižed kuctas ičtaze "bepslaažed"-nimituseks. Pohjoižvepsläižil da keskvepsläižil ningošt nimitust ei ole, hö kuctas ičtaze toižikš etnonimikš: "tähižed", "tägälaižed", "lüdinikad", "lüdiläižed".

Geografii

Vepsän kelel pagištas Venälaižes Federacijas: Karjalan Tazovaldkundas (Änižröunan rajon), Leningradan da Vologdan agjoiš.

Pagižijoiden lugu

Pagižijoiden tarkoiged lugu om tundmatoi.

Venälaižen Federacijan rahvahanlugemižen mödhe (2010 v.) Venämas om läz 6000 vepsläšt da enamb 3600 vepsän kelen pagižijoid.

Paginantedo

Vepsän keles om koume paginad: pohjoižvepsän, keskvepsän da suvivepsän pagin. Pohjoižvepsän paginan pagižijad elädas Karjalan Tazovaldkundas; suvuvepsän paginan pagižijad — Leningradan agjas, a keskvepsän paginan pagižijad — Leningradan da Vologdan agjoiš.

Erased paginad, kudambid oli fiksiruinuded kelentedomehed ende, koliba. Ozutesikš, ei ole jo Isajevon volostin vepsläižid, kudambiš oli kirjutanu suomalaine kelentedomez' J. Basil'jer XIX voz'sadas ičeze tös «Vepsäläiset Isajevan Voolostissa» ("Vepsläižed Isajevon volostiš", 1890).

Vepsän kirjamišt

Nügüd' kävutadas vepsän kelen latinan kirjamišt:

A a [aa]	B b [bee]	C c [cee]	Č č [čee]	D d [dee]	E e [ee]
F f [äf]	G g [gee]	H h [hoo]	I i [ii]	J j [jii]	K k [koo]
L l [äl]	M m [äm]	N n [än]	O o [oo]	P p [pee]	R r [är]
S s [äs]	Š š [šaa]	Z z [zee]	Ž ž [žee]	T t [tee]	U u [uu]
V v [vee]	Ü ü [üü]	Ä ä [ää]	Ö ö [öö]	' [pehmituzznam]

Fonetik

Sanan augotišes voib olda vokal', konsonant vai konsonantklaster. Konsonantklasterid om vaiše onomatopoetižiden sanoiden da möhäižiden velgsanoiden augotišes. Sanan südäimes tavun augotišes voib olda vaiše üks' konsonant. Tavunlopus voib olda konsonantklasterid.

Vokalizm

Vepsän keles om kahesa vokal't. Nened vokalid jagasoiš taga- da ezivokalihe. Ezivokalid oma: e, i, ü, ä da ö. Tagavokalid oma: a, o, u.

	ezirivi	tagarivi
ülälibund	i, ü	u
kesklibund	e, ö	o
alalibund	ä	a

Vepsän sanoiš om vaiše laskmiždiftongid:

1. u-diftongid, ozutesikš, ou, öu, üu;
2. i-diftongid, ozutesikš, oi, ui, äi, üi.

Diftongid ei sa jagada, kaikutte diftong mülüb ühthe tavuhu.

Libumiždiftongid om vaiše velgsanoiš, ozutesikš, špionaž-sanas.

Vokaliden garmonijad, kudambad voib nähta, ozutesikš, suomen keles, vepsän keles tämbäi ei ole jo. Sen jändused jädas kaikihe paginoihe, no niiden parahim kaičendmär om suvivepsän paginas.

Painend om fiksiruidud (ezmäižhe tavuhu). Sanas voib olda pol'painend (vällemb painend) — koumandes vai videndes tavus.

Vepsän kelen painend om kvalitativine (venäkeles se om kvantitativine).

Konsonantizm

Vepsän keles om koumekümne konsonantad.

Sanan ezmäižes tavus kaik konsonantad palatalizuišoi ezivokaliden edes; erind — konsonantad č, š da ž, kudambad ei palataližuide neciš pozicijas. Konsonantad voidas erasti palatalizuidas mugažo tagavokaliden edes, ozutesikš, n'ok- vai šoll'od-sanoiš. Neciš statjoiš i mugažo toižiš ningoi palatalizacii ozutadas pehmituzznamal. Pehmituzznam pandas tobjimalaz palataližen konsonantan jäl'ghe toižen konsonantan edehe vai sanan palataližen lopkonsonantan jäl'ghe.

Vepsän keles ei ole konsonantiden pordhiden vajehtelendad. Mugoi vajehtelend om heimolaižiš keliš, ozutesikš, suomen vai estin keliš.

Grammatik

Sanan grammatižen vai semantižen rolin mödhe se mülütadas sanangruppihe:

1. substantivad
2. adjektivad
3. pronominad
4. numeralid
5. verbad (sihe-žo gruppha mülütadas erazvuiččed inifinitivad da participad)
6. adverbad
7. tagasanad da ezisanad
8. sidosanad
9. interjektad
10. tartsanad

Sanantüvi

Sanantüvihe tarttas formanozutajad. Vepsän keles om vokal'tüvid da könsonanttüvid. Vokal'tüvien lopus om vokal', a konsonanttüven lopus — konsonant. Sanad voidas olda üks'tüvižin vai kaks'tüvižin. Vokal'tüved jagadas täuzihe da lühüdoihe. Lühüdoid vokal'tüvid om verboil.

Lugun kategorii

Üks'lugul ei ole nimittušt ozutajad. Äilugul om kaks' ozutajad: -d da -i-.

-d-ozutai om vaiše äilugun nominativas. Se ozutai tartub vaiše täudhe vokal'tüvehe, i siloi iče tüvi ei toižetade.

Kaikiš toižiš kändoiš om -i- -ozutai. Nece ozutai tartub mugažo täudhe vokal'tüvehe, no tüven lopvokal' (tematine vokal') erasti toižetase.

Vepsän keles om sanoid, kudambad oma vaiše äilugus, ozutesikš, rahtod, valdmad, rahad, adenoidad, raudad, Raštvad.

Nominad (nimed)

Nimed (nominad) toižetase luguidme da kändoidme. Adjektivil oma völ komparativan, superlativan da ekvativan kategorijad. Erasil nimil voib olda possesivižid suffiksoid.

→ Vepsän kändod

Vepsän kelen kändod

Vepsän keles om 23 vai 24 kändod (ku lugeda kändoks m.n. vanh prolativ -iči-ozutajanke).

1. nominativ
2. genitiv
3. akkuzativ
4. partitiv
5. essiv-instruktiv
6. inessiv
7. elativ
8. illativ
9. adessiv
10. ablativ
11. allativ
12. komitativ
13. abessiv
14. prolativ 1 da 2
15. translativ
16. approksimativ 1
17. approksimativ 2
18. egressiv
19. terminativ 1
20. terminativ 2
21. terminativ 3
22. aditiv 1
23. aditiv 2

Substantivad

Substantivad jagadas semantižen znamoičendan mödhe kahthe palaha: nimisubstantivad da appelativsubstantivad. Nimisubstantivihe mülütadas ristituiden da tahoiden nimed (Nastoi, Moskv). Kaiked toižed substantivad oma appelativsubstantivad.

Substantividen kändluz

Känd	Üks'lugu	Äilugu
Nominativ	nado	nadod
Genitiv	nadon	nadoiden
Akkuzativ	nadon	nadod
Partitiv	nadod	nadoid
Translativ	nadoks	nadoikš
Abessiv	nadota	nadoita
Komitativ	nadonke	nadoidenke
Inessiv	nados	nadoiš
Elativ	nadospäi	nadoišpäi
Illativ	nadoho	nadoihe
Adessiv	nadol	nadoil
Ablativ	nadolpäi	nadoilpäi
Allativ	nadole	nadoile
Essiv-instruktiv	nadon	nadoin
Prolativ	nadodme	nadoidme
Approksimativ I	nadonno	nadoidenno
Approksimativ II	nadonnoks	nadoidennoks
Egressiv	nadonnopäi	nadoidennopäi
Terminativ I	mechasai	mecoihesai
Terminativ II	nadolesai	nadoilesai
Aditiv I	mechapäi	mecoihepäi
Aditiv II	nadolepäi	nadoilepäi

Substantividen tegend

Vepsän keles om substantivid, kudambad ei ole südäiformad. Nened sanan oma amuižed, i niiš ei voi löuta suffiksoid. Erasiš amuižiš sanoiš voib löuta suffiksoid, no nügüd'aigaižes keles ned suffiksad ei olgoi aktivižed jo — kut, ozutesikš, sanoiš sel'ged, maged, pimed, laged i m.e.

Toižed sanad tehtas suffiksacijan abul vai sanoidenühtištoitmižen abul.

Om nimgomid-ki sanoid, kudambad tehtas semantižen mahtusen turbiš, ozutesikš, hebonkel' (kazmusen nimi) < hebon kel' (živatan elim).

Substantividen possessivižed suffiksad

Substantivine suffiks ozutab, kenen mitte-ni kalu, näguz, živat vai ristit om.

Nügüd'aigaižes keles possessivižid suffiksoid ottas paginaha vaiše siloi, konz pagištas kanznikoiš, no paginozutesiš, kudambad om kirjutadud edel Tošt mail'man sodad, voib löuta mugažo toižid appelativsubstantivid possessivižiden suffiksoidenke.

	üks'lugu	äilugu
1 p.	-m, -in	-moi
2 p.	-iž	-toi
3 p.	-ze, -z	-ze

Adjektivad

Adjektividen kändluz

Känd	Üks'lugu	Äilugu
Nominativ	nor'	nored
Genitiv	noren	noriden
Akkuzativ	noren	nored
Partitiv	nort	norid
Translativ	noreks	norikš
Abessiv	noreta	norita
Komitativ	norenke	noridenke
Inessiv	nores	noriš
Elativ	norespäi	norišpäi
Illativ	norhe	norihe
Adessiv	norel	noril
Ablativ	norelpäi	norilpäi
Allativ	norele	norile
Essiv-instruktiv	noren	norin
Prolativ	noredme	noridme
Approksimativ I	norenno	noridenno
Approksimativ II	norennoks	noridennoks
Egressiv	norennopäi	noridennopäi
Terminativ I	norhesai	norihesai
Terminativ II	norelesai	norilesai
Terminativ III	noressai
Aditiv I	norhepäi	norihepäi
Aditiv II	norelepäi	norilepäi

Pronominad

Pronominad jagasoiš ningoižihe gruppihe:

1. personpronominad (personaližed pronominad)
2. kollektivižed pronominad
3. demonstrativižed
4. interrogativižed
5. relätivižed
6. refleksivižed
7. indifferentižed
8. negativižed
9. reciprokižed

Verbad

Verbad toižetasoiš luguidme, personidme da modusidme.

Modused

Vepsän keles om nell' modust: indikativ, kondicional, imperativ da potencial.

• Indikativ ozutab realižen, konkretižen tegendan vai olendan. Indikatival ei ole nimittušt ozutajad.
• Kondicional ozutab tegendan, kudamb voiži vai voinuiži olda. Kondicionalal om ozutai -iži-.
• Imperativ ozutab käsktud tegend. Imperatival om ozutai -ga- / -ka-.
• Potencial ozutab tegendan, kudamb voiži vai voinuiži olda potencialižikš. Potencialal om ozutai -ne-.

Vepsän keles om üks' abuverb olda. Se om mugažo üks'jäine värformine verb keles.

"Olda"-verban kändluz prezensas

Pozitivižed formad

Üks'lugu

1. Minä olen
2. Sinä oled
3. Hän om

Äilugu

1. Mö olem
2. Tö olet
3. Hö oma

Negativižed formad

Üks'lugu

1. Minä en ole
2. Sinä ed ole
3. Hän ei ole (eile)

Äilugu

1. Mö em olgoi
2. Tö et olgoi
3. Hö ei olgoi

Vepsän kirjkel' da literatur

Oficialižen kirjkelen vepsläižed saiba ezmäižen kerdan vaiše 1930-nziden voziden augotišes. Siloi pästtihe openduzkirjoid i toižid kirjoid (ozutesikš, abugrammatik opendajile, vepsläiž-venälaine vajehnik, üks' kätud kirj lapsile).

Nügüdläine kirjkel' om sündnu 1990-l vozil i šingotase latinižel kirjamištol.

Vepsän kirjankelel pästtas erazvuiččid kirjoid (openduzliteratur, čomamahtoine literatur).

Kaikiš järedambad nügüd'aigaižed vepsän kelel kirjutajad avtorad — Nikolai Abramov, Igor' Brodskii, Aleksei Ščennikov. Nikolai Abramov om lujas tutab runokirjutai, vepsän čomamahtoižen literaturan alusenpanii.

Vspäi 2015 PetrVU:n internet-kursad ratas vepsän kel't opendamha testiden kal't Petroskoin kirjkelen variantal.

Kacu mugažo

• Vepsän grammatik

Irdkosketused

• Vepsän kelen polhe Ethnologue.com-saital.
• Rusttan kirjan ristitud: vepsläižed (eki.ee).
• VEPS.ORG-sait.
• Piterin Vepsän sebran oficialine sait (kodima.500mb.net).
• Piterin Vepsän sebran forum (meidenkodima.borda.ru).
• Piterin Vepsän sebran grupp VKontakte.ru-saital.
• Vepsän kelen kursad testiden kal't venäkel'židen täht (Petroskoin kirjkelen variantal) / Webct.ru.
• «Vepsän kel' jogahižel päiväl»-lehtpol' VKontakte-saital (vk.com).

Edesine lugemine

Vajehnikad

• Hämäläinen M., Andrejev F. Vepsä-venähine vajehnik. Moskv — Leningrad, Uçpedgiz, 1936; Elektronine kopii fulr.karelia.ru-saital.
• Бродский И. В. Вепсско-русский, русско-вепсский словарь. СПб., «Просвещение», 2005. 256 lp. ISBN 5-09-005212-3
• Зайцева М. И., Муллонен М. И. Словарь вепсского языка. ИЯЛИ Карельск. филиала АН СССР. — Л. «Наука», 1972. — 747 lp.
• Успенский П. Русско-чудский словарь. СПб., 1913. 46 lp.; Elektronine kopii fulr.karelia.ru-saital.

Kirjad danijan kelel

• Thomsen W. Berøringer mellem de finske og de baltiske (litauisk-lettiske) Sprog. København, 1890.

Kirjad estin kelel

• Kettunen L. Lõunavepsa häälik-ajalugu. Tartu, 1922. — 1 — 2 — (Acta et Commentationes. Ser. B; T. 3, № 4.) 1. Konsonandid. 2. Vokalid.
• Vepsa Vanasõnad. — I—II — Tallinn, 1992. 683 lp. (lehtpoliden läbinumeracii)

Kirjad francijan kelel

• Ch. Ujfalvi. Essai de grammaire Vêpse ou Tchude du Nord. P., E. Leroux, 1875.

Kirjad ročin kelel

• Ahlqvist A. E. Anteckningar i nord-tschudiskan. — Acta Soc. Scient. Fenn. — 1861. — 6. Lpp. 49−113

Kirjad saksan kelel

• Kalima J. Die slavischen Lehnwörter im Ostseefinnischen. B., 1956.
• Lakó Gy. Syrjänisch-wepsische Leinbeziehungen. UAJb. XV, Wiesbaden, 1935.
• Thomsen W. Über den Einfluss der germanischen Sprachen auf die Finnisch-lappischen. Halle, 1870.

Kirjad suomen kelel

• Airola M., Turunen A., Rainio J. Vepsän opas. OY Suomen Kirja, Helsinki, 1945
• Basilier H. Vepsäläiset Isajevan voolostissa. — JSFOu. — 1890. — 8. Lpp. 43−84.
• Kalima J. Vepsän sanastoa. 1. sihlane «nokkonen», 2. parh «lumikerros», 3. rud «kuiva havupuu». — Virittäjä — 1927. — № 1 — 3. Lpp. 53−56.
• Kalima J. Itämerensuomalaisten kielten balttilaiset lainasanat. Helsinki, 1961.
• Kalima J. Slaavilaisperäinen sanastomme. Tutkimus itämerensuomalaisten kielten slaavilaisperäisistä lainasanastoa. SKST 243. Helsinki, 1952.
• Kettunen L. Näytteitä etelävepsästä. I. Helsinki 1920.
• Kettunen L. Näytteitä etelävepsästä. II. Helsinki 1925.
• Kettunen L., Siro P. Näytteitä vepsän murteista. SUSA LXXXVI. Helsinki, 1935.
• Kettunen L. Onko vepsässä ollut astevaihtelua? Helsinki, „Virittäjä“, 1938. № 3. Lpp. 373−388.
• Näytteitä vepsän murteista. Keränneet ja julkaisseet L. Kettunen ja P. Siro. MSFOu LXX. Helsinki, 1935.
• Näytteitä äänis- ja keskivepsän murteista. Keränneet E. N. Setälä ja J. H. Kala, julkaissut E. A. Tunkelo. MSFOu C. Helsinki, 1951.
• Rainio J. Vanhaa äänisvepsäläistä lääkintietoa. — Eripainos Kalevala seuran vuosikirjasta, 1973, № 53. Lpp. 289−312.
• Setälä E. N., Kala J. H. Näytteitä äänis- ja keskivepsän murteista. SUSA C. Helsinki, 1951.
• Sovijärvi A., Peltola R. Äänisvepsän näytteitä. SUSA CLXXI. Helsinki, 1982.
• Tunkelo E. A. Vepsän kielen äännehistoria. — Suomalaisen Kirjallisuuden Seuran Toimituksia. — 228. — Helsinki, 1946.
• Zaitseva Maria. Vepsän kielen lauseoppia. SUST 241. Helsinki, 2001. 152 lp. ISBN 952-5150-61-5

Kirjad venän kelel

• Баранцев А. П. О рукописном русско-вепсском словаре середины прошлого века. // Вопросы советского финно-угроведения. Языкознание. (Тезисы докладов и сообщений на XIV Всесоюзной конференции по финно-угроведению, посвящённому 50-летию образования СССР) — Саранск, 1972. Lpp. 3−4.
• Баранцев А. П. О рукописном русско-вепсском словаре середины прошлого века. — Tartu ülikooli toimetised. 1975. Vih. 344. Lpp. 43−55.
• Бродский И. В. Русские заимствования в вепсской фитонимии. // Лексический атлас русских народных говоров. Материалы и исследования 2003. ИЛИ РАН. СПб.: «Наука», 2003. Lpp. 195−202.
• Бродский И. В. Варианты названий некоторых дикорастущих растений в вепсском языке (лингвогеографический аспект). // Лексический атлас русских народных говоров. Материалы и исследования 2004. ИЛИ РАН. СПб.: «Наука», 2005. Lpp. 192−195.
• Бродский И. В. Об одном исчезнувшем вепсском говоре (по материалам экспедиции к иркутским вепсам). // Материалы XXXVI международной конференции 2007 г. (СПбГУ) «Уралистика»-pästand. Lpp. 49−54.
• Бродский И. В. К типологии лексико-семантических микросистем (на материале вепсской фитонимии). // Лексический атлас русских народных говоров. Материалы и исследования 2008. ИЛИ РАН. СПб., «Наука», 2008. Lpp. 479−489.
• Бродский И. В. О складывающихся нормах вепсской орфоэпии. // Вопросы уралистики. СПб.: «Наука», 2009. ISBN 978-5-02-025585-2. Lpp. 205−209.
• Бродский И. В. Некоторые современные проблемы становления вепсского письменного языка. // Вопросы уралистики. СПб.: «Наука», 2009. ISBN 978-5-02-025585-2. Lpp. 210−219.
• Бродский И. В. Картографирование вепсских диалектов. // Этноконфессиональная карта Ленинградской области и сопредельных территорий 2. Третьи Шегреновские чтения. СПб., 2009. Lpp. 101−106.
• Бродский И. В. Некоторые особенности вепсских говоров (по материалам изданных образцов вепсской речи). I. Näytteitä vepsän murteista, Helsinki, 1935 (1). // Вепсские ареальные исследования. Сборник статей. Петрозаводск, КНЦ РАН, 2013. 193 lp. ISBN 978-5-9274-0584-8. Lpp. 71−91.
• Глебова О. В. Отрицательные формы претерита в вепсском языке. // Вопросы уралистики. СПб.: «Наука», 2009. ISBN 978-5-02-025585-2. Lpp. 224−227.
• Зайцева М. И. Суффиксальное глагольное словообразование в вепсском языке. Л.: «Наука», 1978. 176 lp.
• Зайцева М. И. Грамматика вепсского языка. Фонетика и морфология. Л.: «Наука», 1981.
• Зайцева Н. Г. Именное словоизменение в вепсском языке. Петрозаводск, 1981. 218 lp.
• Зайцева Н. Г. Вепсский глагол. Петрозаводск, 2002. 288 lp.
• Игушев Е. А. К вопросу о карело-вепсском элементе в коми языке. — Вопросы финно-угроведения. 1. Языкознание. (Dokladan tezisad suomalaiž-ugrilaižiden tedoidajiden Nevondkundaližen XVI. konferencijan aigan). — Сыктывкар, 1979. Lp. 115.
• Игушев Е. А. Вепсский элемент в коми языке. — Congr. Quintus Intern. Fenno-Ugristarum, Turku 20 — 27 aug. 1980. — Turku, 1981. — Pt. 7. Lpp. 192−197.
• Йоалайд М. Этническая территория вепсов в прошлом. // Проблемы истории и культуры вепсской народности. — Петрозаводск, 1989. Lpp. 76−83.
• Лыткин В. И. Вепсско-карельские заимствования в коми-зырянских диалектах. // Академику В. В. Виноградову к его шестидесятилетию. М., 1956. Lpp. 179−189.
• Лыткин В. И. Карельско-вепсские заимствования в коми языке. // Всесоюзное совещание по вопросам финно-угорской филологии, 26 — 30 июня 1961 г.: Dokladan tezisad. — Петрозаводск., 1961. Lpp. 13−14.
• Лыткин В. И. К вопросу о прибалтийско-финских заимствованиях в коми-зырянских диалектах. // Прибалтийско-финское языкознание, вып. 39, М.—Л., 1969.
• Макаров Г. Н. К вопросу о прибалтийско-финских и коми-зырянских языковых контактах. СФУ III, 1967.
• Макарьев С. Вепсы. Л., 1932.
• Муллонен И. Очерки вепсской топонимии. — СПб.: «Наука», 1994. 155 lp.
• Пименов В. В. Вепсы. Очерк этнической истории и генезиса культуры. М.—Л., 1965.
• Пименов В. В., Строгальщикова З. И. Вепсы: расселение, история, проблемы этнического развития. // Проблемы истории и культуры вепсской народности. — Петрозаводск, 1989. Lpp. 24−26.
• Подвысоцкий Н. Кайваны. // Естествознание и география. Москва, 1899. № 1. Lpp. 51−62.
• Туркин А. И. К вепсско-карельским заимствованиям в коми-зырянских диалектах. // Вопросы финно-угроведения. 5. pästand — Йошкар-Ола, 1970. — Lpp. 156−159.
• Туркин А. И. О прибалтийско-финских и коми-зырянских контактах. // СФУ. — 1974. — № 1. Lpp. 7−9.
• Хямяляйнен М. М. Вепсский язык. // Языки народов СССР. T. III. М., 1966. — Lpp. 81−100.

Kirjad vepsän kelel

• Zaiceva N. Vepsän kelen grammatik. I — Petroskoi, 1995, II — Petroskoi, 2000.
• Зайцева М. И., Муллонен М. И. Образцы вепсской речи. Л., 1969.