Karagandi

Karagandi
Қарағанды / Qarağandy
	Flag;
Valdkund	Kazahstan
Eläjiden lugu (2023)	515,835 ristitud
Pind	279 km²
Pämez'	Meiram Kožuhov; (viluku 2023—)
Telefonkod	+7−7212
Aigvö	UTC+6

Karagandi (kazahan kelel: Қарағанды / Qarağandy, ven.: Караганда) om Kazahstanan lidn valdkundan keskuzpalas, videnz' lidn eläjiden lugun mödhe. Se om Karagandin agjan administrativine keskuz da kaikiš suremb lidn.

Istorii

Eländpunktan aluz om pandud vl 1931 kuti sija pidatadud ristituiden täht samha kivihil't, GULAG:an severz'-se lagerid sijazihe täs. Vn 1934 10. uhokud eländpunkt läz lagerid sai lidnan statusad nügüdläiženke nimenke. Äjad joudutadud ristituišpäi jäiba eläda lidnas. Lidnan nimi libub karagan punvuitte-penhištospäi, se änikoičeb pakuižil, om levitadud lidnas da sen ümbrištos.

Karagandin ižandusen päsarakod oma kivihilen samine (2,5 mln tonnoid vl 2008), elektroenergetine (kaks' LEK:ad), mašinansauvomine (sidä kesken mägitransportine), sömtegimišt, sauvondmaterialoiden tehmine. Raudan metallurgii šingotase Temirtau-kaimdailidnas, 15 km lodeheze.

Geografijan andmused

Lidn sijadase agjan pohjoižpäivnouzmas, «Irtiš — Karagandi»-kanalan lopus, 553 m keskmäižel korktusel valdmeren pindan päl. Matkad Astan-pälidnhasai om 190 km lodeheze orhal, 215 km avtotel vai 241 km raudtedme.

Klimat om terav kontinentaline, päivoikaz kezal. Voden keskmäine lämuz om +3,8 C°, kezakun-elokun +18,6..+20,4 C°, tal'vkun-uhokun −11,0..−12,9 C°. Ekstremumad oma −42,9 C° (tal'vku) i +40,2 C° (eloku). Kezaaigan minimum om −2,3 C° (kezaku), tal'vaigan maksimum om +11,5 C° (tal'vku). Ei voi panda halad heinkus vaiše. Paneb sadegid 332 mm vodes, enamba semendkus-heinkus (36..41 mm kus) i redukus (35 mm), oleleb niid vähemba vilusezonal (107 mm kül'mkus-keväz'kus). Lumikatken keskmäine korktuz sase 26 santimetrhasai uhokus. Kun keskmäine relätivine nepsuz vajehtase 50..55 % röunoiš semendkus-sügüz'kus, 77..79 % kül'mkus-keväz'kus.

Tobmuz

Vspäi 1997 lidn jagase kahteks administrativižeks rajonaks: Alihan Bokeihanovan (edel 2021. vot Oktäbrin) i Kazibekbin; edel oli viž rajonad. Lidnan pind om 279 km², kaiken alištunuden akimatale territorijan — 498 km².

Edeližed lidnan pämehed (akimad) oma Jermaganbet Bulekpajev (sügüz'ku 2020 — tal'vku 2022), Nurlan Aubakirov (kezaku 2014 — sügüz'ku 2020).

Eläjad

Vl 2010 lidnan eläjiden lugu oli 465 178 ristitud. Kaik 501 419 eläjad oli lidnas vl 2018. Kaikiš suremb lidnan ristitišt oli 613 797 eläjad vl 1989. Karagandi sädab lidnaglomeracijad Temirtau-lidnanke da toižidenke ezilidnoidenke, kaik om 800 tuh. ristituid.

Lageriden enzne aig sel'gitab äirahvahut: vn 2015 zavodindas kazahlaižed oliba 42,6 %, venänikad — 40,3 %, toižed rahvahad — 17,1 %.

Transport

Avtobusad, maršruttaksid i taksid oma kundaližeks transportaks lidnas. Edel 1997. vot oli tramvaimaršrutoid, vhesai 2011 trolleibusverk radoi. Karagandi(-Passažirine)-päraudtestancii sijadase lidnan keskuzpalas vspäi 1956, avtobusstancii om läz sidä. Koume tošt stancijad ratas 1930-nziš vozišpäi: Karagandi-Uz', -Hil' i -Sortiruind.

Rahvahidenkeskeine soda- da civiline Sariark-lendimport (kaz.: «Сарыарқа» әуежайы / «Saryarqa» äuejaiy, KGF / UAKK, 271 tuh. passažiroid vl 2018) sijadase 22 km suvipäivnouzmha lidnaspäi. Tehtas reisid Venämaha (Moskv, Novosibirsk), mugažo Kazahstanan äjihe znamasižihe lidnoihe, om čarterreisid Antaljaha i Šarm-eš-Šeihaze, sezonreisid Minskha.

Irdkosketused

Lidnan tobmuden sait (karaganda-akimat.gov.kz). (kazah.) (ven.)

Karagandi Vikiaitas