Kolumbii

Vikipedii-späi
Kolumbijan Tazovaldkund
República de Colombia
 Flag
 Valdkundznam
Pälidn Bogota
Eläjiden lugu (2018) 48,168,996[1] ristitud
Pind 1,141,748 km²
Kolumbijan Tazovaldkund República de Colombia
Kel' ispanijan
Valdkundan pämez' Gustavo Petro
Päministr hän-žo
Religii hristanuskond
Valüt kolumbijan peso (COP)
Internet-domen .co
Telefonkod +57
Aigvö UTC−5

Kolumbii, täuz' oficialine form — Kolumbijan Tazovaldkund (ispanijaks: República de Colombia [reˈpuβlika ðe koˈlombja]), om valdkund Suviamerikan lodehes. Pälidn da kaikiš järedamb lidn om Bogota.

Etimologii[vajehta | vajehtada tekst]

Valdkundan nimituz om anttud Hristofor Kolumban oiktastuseks, hän avaiži Amerikad evropalaižile da oli tetaban merimatkadajan.

Istorii[vajehta | vajehtada tekst]

Vn 1810 20. päiväl heinkud Simon Bolivar, Kolumbijan vei, tedištoiti ripmatomudes Ispanijaspäi.

Vlpäi 1964 rahvahanikoiden soda astui Kolumbijan territorijan palas, se om loptüd vn 2016 formaližikš, kožundaktan mödhe ohjastusen i vasthalibujiden keskes.

Valdkundan ezmäine Konstitucii oli olmas vspäi 1811. Jäl'gmäine kümnenz' lugul Konstitucii[2][3] om vahvištadud vn 1991 4. päiväl heinkud, se vajehti vn 1886 konstitucijad i om väges läz jogavoččidenke kohendusidenke, vn 2018 versii om nügüd'.

Geografijan andmused[vajehta | vajehtada tekst]

Kolumbijan topografine kart

Kolumbii om mavaldkundröunoiš Panamanke (röunan piduz — 266 km) päivlaskmas, Venesuelanke (2219 km) i Brazilijanke (1645 km) päivnouzmas, Perunke (1626 km) i Ekvadoranke (586 km) suves. Ühthine röun kuivmadme — 6342 km.[4]

Kolumbijan San Andres da Providensii-departamentan sared sijadasoiš päivnouzmha Nikaraguaspäi suviamerikaižen kontinentaližen palan ližaks, ka mugažo Kolumbii röunatab meridme nenidenke valdkundoidenke: Kostarik, Nikaragua, Gonduras, Jamaik, Dominikanine Tazovaldkund i Haiti.[5]

Ühthine randanpird om 3208 km. Kolumbijan päivlaskmaižed randad lainištab Tün' valdmeri (randanpird — 1448 km), i pohjoižed randad — Atlantižen valdmeren Kariban meri (1760 km).[6]

Andad-mäged ottas man territorijan koume videndest. Valdkundan kaikiš korktemb čokkoim om Kristobal' Kolon-mägenoc, 5776 m[7] valdmeren pindan päl. Kaikiš znamasižemb Magdalen-jogi jokseb Kariban merhe. Amazonasan da Orinokon ližajoged oma äiluguižed. Enamba 240 lühüdad joged lanktas Tünhe valdmerhe, sikš miše Tünen valdmererandaline alangišt nepstub lujas hüvin (oleskeleb 10 tuhad mm vodes).

Londuseližed pävarad oma kivivoi, londuseline gaz, kivihil', nikel', izumrudad; toižed varad oma raudkivend, kuld, vas'k, gidroenergii.

Tobmuz[vajehta | vajehtada tekst]

Kongressan pert' (isp.: Capitolio Nacional), Bogota

Kolumbii om unitarine konstitucine prezidentine tazovaldkund. Valdkundan pämez' om prezident (isp.: Presidente de la República de Colombia), hän-žo om ohjastusen pämeheks. Kaik rahvaz valičeb prezidentad nelläks vodeks, enamba kaht strokud ei voi. Ministrad da varaprezident oma abuiš prezidental.

Parlament om kaks'kodine Kongress (isp.: Congreso), rahvaz valičeb sen ühtnijoid mugažo nelläks vodeks. Üläkodi, Senat (isp. Senado), kogoneb 102 ühtnijaspäi. Alakodi, Ezitajiden Kodi (isp. Cámara de Representantes) mülütab 166 ezitajad-ühtnijad (162 i om kvotid ümbrikoile ližaks: üks' ristit — indejalaižišpäi, üks' — afrokolumbijalaižišpäi, üks' — röunantagaižiš kolumbijalaižišpäi da üks' — toižiš vähembusišpäi).

Kaikiden munucipalitetoiden valičendad tegesoiš ühtes vodes da vides kus prezidentan valičendoiden jäl'ghe.

Jäl'gmäižed prezidentan valičendad oliba kahtel tural vn 2022 semendkun 29. da kezakun 19. päivil, Gustavo Petro sai vägestust (1. tur 40,34%, 2. tur 50,42%) da radab vn 2022 elokuspäi ezmäižen strokun. Edeline prezident om Ivan Duke Markes (eloku 2018 — eloku 2022). Parlamentan ühtnijoiden järgenduseližed valičendad oliba vn 2022 keväz'kun 13. päiväl.

Administrativiž-territorialine jagand[vajehta | vajehtada tekst]

   Kacu kirjutuz: Kolumbijan administrativiž-territorialine jagand.

Kolumbii jagase 32 agjaks (departamentaks, isp.: departamento) i üks' Pälidnan ümbrik om olmas agjan oiktusidenke. Agjad alajagasoiš municipijoikš, niid om 1123 (isp. municipio), municipijad — penembikš municipaližikš ühtnikoikš (isp. corregimientos, comunas).

Eläjad[vajehta | vajehtada tekst]

Kolumbijas elädas kolumbijalaižed. Vn 2014 heinkus valdkundan ristitišt oli 46 245 297 eläjad. Kaikiš suremb ristitišt om nügüd'.

Augotižlibundan mödhe (2005): mestizo i evropalaižed — 84,2%, afrikalaižed — 10,3%, indejalaižed — 3,4%, augotižlibundan ozutandata — 2,1%.

Eläjad uskondan mödhe (2014): riman katolikad — 79%, protestantad — 14%, toižed uskojad — 2%, uskondan ozutandata — 5%.

Kolumbijan toižed lidnad-millionerad (vl 2013[8], surembaspäi penembha): Medel'jin, Kali, Barrankil'j, Kartahen. Lidnalaižiden pala om 81,4% (2020).

Ižanduz[vajehta | vajehtada tekst]

Valdkundan ižanduz om industrialiž-agrarine. Kaik 21% radnikoid om otnus tegimištho, 17% ratas maižandusen sarakos, 62% — servisan sferas (2011). Päsarakod: tekstiline i omblendedheotandad, sömtegimišt, kaivuztegimišt (kuld, kivihil') i cementan tehmine, kodielektronikan pästand, kivivoin samine, turizm.

Kolumbijan päeksport om kivivoin ümbriradmižen produktad, kofe (kahtenz' tegii mail'mas), kivihil', sobad (sijaližes puvillaspäi), nikel', izumrudad (mail'man sal'hen 90%), bananad, sahar da änikod.

Homaičendad[vajehta | vajehtada tekst]

  1. Kolumbijan ristitišton endustuz vn 2018 heinkus // Mail'man faktoiden kirj. — Cia.gov. (angl.)
  2. Vn 1991 Kolumbijan Konstitucijan tekst Vikiaitas. (isp.)
  3. Kolumbijan Konstitucijan tekst constituteproject.org-saital. (angl.)
  4. Definición de Límite (Röunoiden märhapanend). — Sociedad Geográfica de Colombia (sogeocol.edu.co). (isp.)
  5. Röunad meridme. — Cancilleria.gov.co. (angl.)
  6. Definición de Frontera (Randanpirdan märhapanend). — Sociedad Geográfica de Colombia (sogeocol.edu.co). (isp.)
  7. Kristobal' Kolon-mägenocan korktuz'. — Peakbagger.com. (angl.)
  8. Estimaciones de Población 1985−2005 y Proyecciones de Población 2005−2020 Total Municipal por Área (Ristitišton endustuz). — Departamento Administrativo Nacional de Estadística (dane.gov.co). (isp.)

Irdkosketused[vajehta | vajehtada tekst]



Suviamerikan valdkundad
Suviamerikan valdkundad
Suviamerikan valdkundad
Argentin | Bolivii | Brazilii | Čili | Ekvador | Gajan | Kolumbii | Paragvai | Peru | Surinam | Urugvai | Venesuel