Eskimosalaižed

Eskimosalaine neižne Sibiriš, Venäman imperii, 1907

Eskimosalaižed (kanadine inuktitut: ᐃᓄᐃᑦ inuit «ristitud», üks'lugu: inuk) oma heimolaižiden rahvahiden grupp. Elädas Man pohjoižiš agjoiš päpaloin: Grenlandas (Danii), Nunavutas (Kanad), Alask-štatas (AÜV), Čukotkan pol'sarel (Venälaine Federacii).

Eskimosalaižiden päižed gruppad oma inuitalaižed, jupikalaižed i aleutlaižed. Hö jagadas ühthižid ezitatoid da kel'kundad — eskimosiž-aleutižed keled.

Nügüd'aigan om läz 180 tuhad niiden rahvahiden ezitajid.

Etimologii

«Eskimo»-sanan jured ei olgoi sel'ktad. Nece sana om tetab 17. voz'sadaspäi.

Tedomehiden meliden mödhe, aayaskimeew-sana tuli algonkinižiš kelišpäi i znamoičeb «kudoi lumikengid rahvaz». Muga algonkinalaižed nimitihe rahvast, kudamb eli heišpäi pohjoižhe. Toižiden meliden mödhe, se vajeh znamoičeb «pagižii toižel kelel rahvaz» vai «söi toreht kalad rahvaz». Jäl'gmäine znamoičend ei olend eskimosalaižile mel'he i om unohtadud meiden päivil.

Kanadan eskimosalaižed kuctas ičtaze «inuit»-sanal, sen znamoičend om «ristitud».

Keled

Eskimosalaižed pagištas eskimosiž-aleutižen kel'kundan kelil, sil om kaks' päoksad: eskimosižed keled i aleutižed keled.

Eskimosiž-aleutižiden keliden sanad oleskeldas pit'kikš lujas. Erazvuiččed palad tarttas sanantüvihe, oz. Angyagh-(gh)lla-ng(e)-yug-tuq=lu «veneh-tobj-sada-tahtoib-mugažo» — «Mugažo hän tahtoib sada tobjad veneht». Niil kelil om koume vokalid järgeližikš: /a/, /i/, /u/; erasil /ə/ om sen ližaks. Eskimosiž-aleutižed keled oma ergativižed keled. Nimil om kändoid (eskimosižiš keliš vaiše, aleutižiš keliš eile) da posessivine form, no ei ole sugun kategorijad.

Niiden keliden enambusel ei ole äi pagižijoid tämbäi. Grenlandan kelel i inuktitut-kelel om enamba mi 30 tuhad pagižijoid kaikuččel.

Kaikiš tetabamb sana niiš kelišpäi om iglu (grenlandan kelel: illu «pert'»). Voib löuta sidä kaikiš keliš mail'mas tämbäi, se znamoičeb verolišt eskimosišt lumipertid.

Kirjamištod

Eskimosalaižiden gruppad kävutadas erazvuiččid kirjkelid.

Grenlandan kel' kirjutase vaiše latinan kirjamištol.

Venäman eskimosalaižed kävutadas kirillicad: А а, Б б, В в, Г г, Ӷ ӷ, Д д, Е е, Ё ё, Ж ж, З з, И и, Й й, К к, Ӄ ӄ, Л л, Лъ лъ, М м, Н н, Нъ нъ, Ӈ ӈ, О о, П п, Р р, С с, Т т, У у, Ў ў, Ф ф, Х х, Ӽ ӽ, Ц ц, Ч ч, Ш ш, Щ щ, ъ, Ы ы, ь, Э э, Ю ю, Я я.

Kanadan eskimosalaižed (inuktitut-kel', in'upiak-kel', inuvialuktun kel' da tž.) kävutadas ičeze kirjamištod kanadižen tavukirjkelen pohjal tobjimalaz.

Elo da verod

Verod

Eskimosalaižiden verod oma sidodud ižandeižihe. Ned elädas londusen erazvuiččiš statjoiš, muga eskimosalaižed usktas. Igähine rahvaz nägub ristitun da londusen ühtištust. Äjad usktas, miše mail'mal tegii om, i ohjastab kaik, mi oleskeleb ümbri ristituiš. Sedna-jumal (inuktitut: ᓴᓐᓇ Sanna) oigendab eskimosalaižile sömäd. Hö usktas mugažo, miše käredad ižandeižed elädas mail'mas. Jogahižes küläs noid eläb, hän voib sidoda ristuiden mail'mad ižandeižiden mail'manke.

Söm

Päižed sömäd eskimosalaižiden keitimpoles oma kala da liha. Aigemba ristitud söihe niid torhikš paksus. Hö keratas mugažo marjoid da kazmusid.

Erased sömäd:

akutak: kül'menzoittud marjad razvanke;
ajuk: jom, tehtas sidä kazvajiš tundras peniš puišpäi; meletadas, miše nece jom voib spravitada;
maktak: kitan nahk razvanke; södas torheks paksus.

Homaičendad

Eskimosalaižed Vikiaitas