Mississipi (jogi)

Sil sanal voib olda toižid znamoičendoid; miše nähta niid, tulgat tänna.

Mississipi (angl.: Mississippi [ˌmɪsəˈsɪpi], odžibven kelel: misi-ziibi vai Gichi-ziibi znamoičeb «sur' (znamasine) jogi») om jogi AÜV:oiš. Se om koumanz' basseinan pindan mödhe, nellänz' pitte (Missuri-ližajogenke) da ühesanz' täuz'vezižusen mödhe jogi mail'mas.

Ühthižed andmused

Jogen piduz om 3734 km, Missurinke — 6300 km. Basseinan pind om 2 981 tuh. km², se sijadase AÜV:oiš läz täuzin, pen' pala om Kanadas.

Joginišk om Nikolett-Krik-oja Minnesot-štatas, sijadase 530 metrad valdmeren pindan päl. Joksmuz om oigetud suvhe tobman palan. Jogi sädab sur't del'tad Atlantižen valdmeren Meksikan lahtes. Mississipi-jogi jokseb 10 štatan territorijoiš läbi vai om niiden röunaks (mödvedhe): Minnesot, Viskonsin, Ajov, Illinois, Missuri, Kentukki, Tennessi, Arkanzas, Mississipi da Luizian. Jogi jokseb štatan röundame päiči Minnesot- da Luizian-štatoiden palas.

Istorii

Amussai indejalaižed eliba Mississipi-jogen da sen ližajogiden randoil. Heišpäi enambuz oli mecnikoikš da keradajikš, no erased ühtniba šingotadud maižandusen kundoihe. 1500-nzil vozil evropalaižed tuliba, i se azj vajehti igähižiden rahvahiden elonmahtust kaikeks igäks. Jogi tegihe röunaks Uden Ispanijan i Uden Francijan täht, mugažo aigaližiden AÜV:oiden täht. Sen jäl'ghe jogi zavodi olda znamasižeks transportsoneks da ühtištoitusen abutuseks. 19. voz'sadal Mississipi oiktoidenke ližajogidenke, Missurinke päpaloin, tegihe AÜV:oiden päivlaskmaižen ekspansijan teikš.

Jogen alangišt om kattud nimasižiden sagedmaiden sanktal šoidul, se om AÜV:oiden üks' regionišpäi kaikiš väghiženke mahusenke. Maižandusen šingotez vei tetabale purulaivoiden erale Mississipin agjoiš. Rahvahanikoiden sodan aigan Ühtištusen sodaväged (Pohjoižen armii) anastiba Mississipid, i se kärauzi vastustelendad, sikš miše jogi om tarbhaine kuti torguind- da transportte. 20. voz'sadan augotišel jogirandaližed lidnad kazvoiba kaikenaigašti, sauvoihe äi surid jogilaivid da baržid, zavodihe masštabižid gidrotehnižid radoid. 15 pen't padoseinäd i kaks'kümne seičeme šlüzad da dambad om üläjoges nügüd'. Jogen znamoičend ližadui heredan tegimišton heredan šingotesen tagut Suriden järviden regionas Toižen mail'man sodan jäl'ghe.

Mississipin basseinan nügüd'aigaine šingotez vei ekologijan problemale — jogiveziden redustandale maižandusen jänduzvezil. Sen ližaks, jogi sirdab Atčafalai-hijaman polehe kaikuččel vodel mahusen uziden sagedmaiden da erozijan tagut, se voib mureta drenažan da pästmižen olijoid sistemid, Uz' Orlean da toižed lähižed portad voidas upota.

Fizine geografii

Mississipi jagase üläjogehe da alajogehe. Niiden röun om Illinois-štatas, Mississipin da Ogajon ühthejoksmusen sijas 100 m valdmeren pindan päl korktusel. Jogi keradab Appalačid-mägisisteman da Kall'oikahiden mägiden kesktahon veden enambust.

Vezi jokseb joginiškaspäi del'thasai läz 90 päiväd. Jogen vedhuden sekundpiguz om 7..20 tuh. m³. Vodhe 1900 rindataden (400 mln tonnad), vozil 1990−2010 sagedmaiden jogavozne lähtend om koume kerdha penemba (145 mln), sikš miše dambid sauvoihe, randoid vahvištihe i jogenvagod puhtastihe da süvetihe, tehtihe sidä-žo üläližajogil (Missuri, Ogajo).

Sur'veded oleldas joges, ned oliba vozil 1927 i 1993. Manrehkaidusiden zon (angl. New Madrid Seismic Zone) om keskmäižes joksendas. Sured kahesaballaižed manrehkaidused oliba vozil 1811−1812, Rilfut-järv sädihe jäl'ghe.

Sured portad (mödvedhe): Minneapolis da Sent Pol, Sent Luis, Memfis, Baton Ruž, Uz' Orlean.