Al'pad

Al'piden fotokuva Man kaimdajaspäi

Al'pad (franc.: Alpes, saks.: Alpen, ital.: Alpi, sloven.: Alpe) om Päivlaskmaižen Evropan kaikiš korktemb mägisel'giden sistem. Se levigandeb bemblenvuiččikš Ligurižes merespäi Dunainkeskeižhe tazangištho. Al'pad oma kahesas valdkundas: Francii, Monako, Italii, Šveicarii, Saksanma, Avstrii, Lihtenštein, Slovenii. Al'piden bemblen irdröunan piduz om 1200 km, südäiröunan piduz — 750 km, niiden leveduz om penemba 260 km. Mägiden keskmäine korktuz om 2,5 km.

Al'piden kaikiš korktemb čokkoim om Monblan-mägi. Sen korktuz — 4810 metrad meren pindal päl. Kaik om 12 mägenpäd korktusenke enamba 4000 metrad. Matk Päivnouzmpol'židen Al'piden sarakoiden da Karpatan mägiden sarakoiden keskes om vaiše 14 km.

Sikš ku Al'pad sijadase Päivlaskmaižen Evropan keskuses, ka evropižed tedomehed tedoižiba niid risthaze. Mail'man erazvuiččiden regioniden mägisistemad kävutadas äi tärtmusid Al'pidenke tüveks (al'pine klimatine vö, al'pižed nitud, al'pinizm).

Geografii da geologii

Al'piden fizine kart valdkundoiden röunoidenke.

Mägiden ühthine pind om läz 190 000 km². Jäžomiden pind otab enamba 4000 km², om 1200 jäžomad kaiked, kaikiš järedambad niišpäi — Aleč da Gorner. Jäžomad da igähižed lumed aletas 2500..3000 metran znamoičendhasai. Äjiden Evropan järedoiden jogiden niškad sijadasoiš Al'pil (Rein-, Ron-, Po- da Adidže-joged, Dunain oiktad ližajoged). Täs-žo äiluguižed järved gläcialižen da tektonižgläcialižen sugun levigatas (järedad niišpäi: Boden-, Ženevan, Komo- da Lago Madžore-järved).

Al'piden kaikiš korktemb keskmäine zon saudud amuižiš kristalližiš (gneisad, loštakahad šoidkived) da metamorfižiš (kvarcižfillitižed šoidkived) kivisuguišpäi. Mezozoin mouckividen da dolomitoiden zonad, i mugažo Edelal'piden norembad flišan da molassan formacijad, levigatas sišpäi pohjoižhe, päivlaskmha da suvehe. Sigä reljef om keskmägine da madalmägine.

Tarbhaižed kaivatused

Ristitud kaidas mineraloid Al'pišpäi severziden voz'tuhiden aigan. «Hallstatt»-kul'turan aigan (8.-6. voz'sadad EME) kel'tan heimod saiba vas'ked. Möhemba rimalaižed saiba kuldad Bad Gaištanan agjas monetoid tehmaha. Nügüd'aigan löudmižsija Štirijas (Avstrii) om hüväladuližen raudkivendon znamasine purde teraraudanvalamižtegimišton täht. Sen ližaks, Slovenijas om äi kinovarid pigmentoikš mujuid tehmaha. Ametist da kvarc puttas vastha Al'piden regioniden enambuses.

Jäžomad

Kaikenaigaižen lumen röun venub pohjoižel pautkel 2,5 km korktusen znamoičendanke, i suvižel pautkel — 3..3,2 km. Al'piden nügüdläižen jädumižen ühthine pind om 4140 km². Kaikid jäžomid Al'pil om läz 1200, kaikiš suremb niišpäi om Bernan Al'piden Aleč-jäžom 169 km² pindanke. Ron- da Rein-joged lähttas al'pižiden jäžomišpäi.

Klimat

Al'pad oma Evropan znamasine klimatižiden agjoiden erigoitai pird. Venon klimatan mad levigatas pohjoiž- da päivlaskmpolihe Al'pišpäi, i Keskmeren klimatan subtropikad — suvipolehe. Erazvuiččiden al'pižiden regioniden klimat rippub korktuses, sijaduses da tullein polespäi. Kezal räkän päiväd oleldas Al'pil, vilud ehtad tuldas niiden jäl'ghe. Mägihomendez om päivoikaz tobjimalaz, pil'ved jokstas longin jäl'ghe. Tal'v tob paksuid lumikuroid da pit'kid vilun pordoid. Al'piden pohjoižpalas klimat om vilumb i nepsamb, no suvipalas vastkarin — lämhemb da kuivamb. Heinkun keskmäine lämuz om +14 C° da sen alemba, vilukun — −15 C° vai ülemba. Paneb sadegid 1500..2000 mm vodes tulleikahil päivlaskmaižil da lodehližil pautkil, i erasid sijidme oleskeleb 4000-ki mm vodes. Toižil sijil paneb 1000 mm sadegid vodes. Lumi jäb tazangištoil 1..6 kud vodes. Tal'ven tobmad palad aigan sumegoičeb alangištoiš.

Sijaline tullei — «fön:aks» nimitadud — sädase muga: il'mmassad langetas mägipautkidme, sen aigan niid kingitab. Nece process kaimdab adiabatine lämbitamine. «Fön»-tullei ližadab sijaližen lämuden znamasižikš. Se azj vedab lumiden teravale sulandale, varuližed lumilaskmad tegesoiš paksumboikš, sen jäl'ghe järedad mägirajonad jädas sidota mail'mas. Sil-žo aigal fön-tullein olend olmas laskeb maižandust ülembil mägiterritorijoil.

Al'piden klimatal da mahusel, floral da faunal om tarksel'ged püštoiged zonaližuz. Al'piden pautked alajagasoiš vidhe vöhö klimatan mödhe: nivaline zon, al'pižed nitud, subal'pine vö, venon klimatan zon da alangištod.

Mägimassivan zon ülemb 3000 metrad korktusidenke nimitadas nivaližeks zonaks. Nened tahod kaiken aigan kattud äivoččel lumel, täs vilu klimat om, sen tagut ani ei kazvištod.

Al'pižed nitud ottas kahtespäi koumhesai tuhad metrad korktusen znamoičendoid. Neciš zonas om lämhemb, mi nivaližes zonas. Eriline madalkazvoine flor harakterizuib al'pižid nituid, sidä kesken kazvišt «heinäsižiden pölusiden» nägol. Mugoine ekosistem om pojav tundrha, ka al'pižid nituid nimitadas mugažo «mägitundr:aks».

Subal'pine vö levigandeb al'pižen zonan alemba, pol'toštaspäi kahthesai tuhad metrad korktusidenke. Kuššed mecad kazdas sigä. Ümbrišton lämuden maksimum om +24 C° kezal päivoikahil päivil, i tobjimalaz lämuz ei sanus +16 C°-ki. Haloiden voimuz om kaiken voden aigan.

Venon klimatan zon sijadase alahaižembil korktusil, 1000..1500 metrad. Tammižed mecad kazdas sigä, ristitud ižandoitas, ratas mad.

Alangištod oma olmas 1000-metrišt korktust alemba. Kazvišton äjüz harakterizuib niid. Küläd sijadasoiš alangos, sikš miše lämuden režim kožub ristituiden da kodiživatoiden elole.

Al'pine kazvišt da živatišt

Al'piden kazvišt

Tedomehed löuziba 13 tuhad kazmusiden erikod Al'pad-mägiden rajonas. Al'pižed kazmused pandud gruppoihe eländan ümbrišton da mahusen tipan mödhe (Suvial'pil om äi mouckivekahid mahuzid). Kazmused elädas londuseližiden arvoimižiden erazvuiččiš diapazoniš: nit, so, mec (lehtezmecad da kavag'mecad oma), rajonad reduvaluita da lumilaskmoita — i kall'od, mägisel'gad.

Al'pižen floran erazvuiččend da specifik om rippundoiš korktusespäi meren pindal päl. Ani erazvuiččed biotopad vasttasoiš Al'pil — mujukahad nitud änikoišpäi alangoiš, sen ühtes korktad mägirajonad, kus om vähä kazvištod. Kavag'pud kazdas 2400 m korktusel da sen alemba, i 3200 m korktushesai völ voib vastata madalkazvoižid puid.

Ranunculus glacialis om üks' kaikiš tetabiš mägikazmusišpäi, vastatas sidä 4200 m korktushesai, se om rekord kazmusiden keskes. Pölusenvuitte kazmusiden form mägil ülähän (ozutesikš, 2800 m korktusel — Eritrichium da Lychnis alpina) kaičeb niid kuivaigaspäi, heinänsöjiš živatoišpäi, päzutab norid vezoid pakuižes da tulleišpäi. Tetab edel'veis kattud vauktoiden tukuižiden šoidul, se šoid pid'oiteleb lämäd hüvin.

• 
  Al'pine edel'veis
  (Leontopodium alpinum)
• 
  Ranunculus glacialis
• 
  Al'pine zolotuhhein
  (Cyclamen alpinum)
• 
  Lychnis alpina
• 
  Al'pine kedrpedai
  (Pinus cembra)
• 
  Mecmanzikaine
  (Fragária vésca)

Al'piden živatišt

Al'pad oma eländan ümbrištoks živatoiden 30 000 erikoiden täht. Kaik imetaiživatad elädas Al'pil täudes vodes läbi, erased heišpäi langetas unhe tal'veks. Toižes polespäi, linduiden keskes vaiše erased erikod jädas mägil kaikes vodes läbi. Om linduiden erikoid, kudambid sättutoiti hüvin elämha soravas Al'piden ümbrištos. Lumipaskač (Montifringilla nivalis), ozutesikš, sädab pezan kall'on haugelmashe mecanröunan ülemb, ecib ičeze sötet (semned, gavedid) mägipautkil. Al'pine näk (Pyrrocorax graculus) mugažo sädab pezoid kall'oil ülemb vastmägehe mecanröunaspäi. Tal'vel al'pižed näkad keratas suril parvehil da elädas turistoiden bazoiš ümbri, niiden jändusid södes.

Kedrpedailind (Nucifraga caryocatactes) vaumičeb tal'veks ičevuiččikš. Sügüzel nece lind varadab semnid da pähkimid kreptes niid maha. Edel lumiaigad kedrpedailind löudab enamba 100 tuhad semnid, kudambid peitab läz 25 tuhaze peitsijihe. Lindun mušt om čududeližikš hüvä, sen tagut kedrpedailind löudab tal'vel ičeze varadimiden tobmad palad lumen šoidun al (lumikatken sanktuz voib olda enamba 1 metrad), söb niid iče da sötleb ičeze poigid.

Kaitas Al'piden živatoid nacionaližiden puištoiden abul.

• 
  Al'pine näk
  (Pyrrhocorax graculus)
• 
  Kedrpedailind
  (Nucifraga caryocatactes)
• 
  Kall'koza
  (Capra ibex)
• 
  Vauged jäniš
  (Lepus timidus)
• 
  Karvjaugaine pulo
  (Aegolius funereus)
• 
  Al'pine salamandr
  (Salamandra atra)

Ümbrišton kaičend

Kaikuččel vodel čaptas surid mectahoid Al'piš sauvomha hihtandteid da lebubazoid. Nened pilitišed muretas mägiden londuselišt tazoolendad. Pud heittas mahusen erozijan, puiden tüved ei antkoi lumilaskmoile levigata. Mecoiden čapatez vedab lumi- da kivilaskmoid, ozutesikš, vl 1987 ned surmičiba enamba 60 ristitud 20 päiviš. Raudasižed verkod pautkil abutadas vähän.

Čapatesen ližaks, tegimiden morindčudeged da jügedoiden mašinoiden kävutand vähetas mecoiden pind. Pud väl'düdas, andasoiš läžundoile da kovale tulleile. Enččiden Al'piden mecoiden 3/5 jo ei ole olmas. Ümbrišton hondotuz valatoitab živatoiden da kazmusiden elod negativižikš. Kaičendregionad oma sätud kaikiš al'pižiš valdkundoiš.

Turizm

Al'pad-mäged oma rahvahidenkeskeižen turizman rajon, se om populärine tal'vel da kezal. Ristitud sportatas: mägisuksed, snoubord, ajelend regel, astund lumikengiš, hihtandsport oma voimusiš regioniden enambuses tal'vkuspäi sulakuhusai. Kezal Al'pad oma populärižed turistoiden, velosipedan ajajiden, paraplaneristoiden da al'pinistoiden keskes. Äjad al'pižiš järvišpäi vedadas ičezennoks ujujid, jahtnikoid da sörfingan navedijoid.

Al'piden aluižed regionad da järedad lidnad oma ühtenzoittud avtoteil hüvin. Mägižed läbimänod sijadasoiš mägiden ülähän, sigä avtoted oma varuližed eskai kezal, a tal'vel läbimänod sauptud kaikenaigašti. Lendimportoiden äjüz kaikid Al'pidme lujeneb turizman šingotesen. Mugažo hüväd raudted ühtenzoittas kaikid maid läheližiden valdkundoidenke da keskneze, mägireljefha kacmata, sidä kesken severz' pit'kid tonnelid oma saudud magiden südäimes. Kaikuččes vodes enamba 50 mln turistoid tuldas Al'pihe.

Kaikenaigaine ristitišt

Vl 2001 Al'piden ristitišton ühthine lugu oli 12,3 mln ristituid, heiden keskes oma francijalaižed, saksalaižed, italijalaižed da slovenijalaižed päazjas.

Al'piden kaikiš järedambad lidnad: Grenobl' (Francii), Insbruk (Avstrii), Trento (Italii) da Bol'cano (Italii).

Irdkosketused

• EÜ:n «Alpine Space Programme»:n oficialine sait (alpine-space.eu). (angl.)
• Tedonandmižkirj Al'piden turistoiden täht (kombrig.net). (ven.)