Čigičaine
| Čigičaine | ||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Čigičaine | ||||||||||||||
| Tedoklassifikacii | ||||||||||||||
|
||||||||||||||
| Latinankel'ne nimi | ||||||||||||||
| Ríbes nígrum L., 1753 | ||||||||||||||
|
Čigičaine vai Hajubol (latin.: Ribes nigrum) om penzaz langenijanke lehthištonke tal'veks. Nece om Ríbes-heimon erik, mülüb Karvmarjanvuiččed-sugukundha.
Toižed nimed oma: Oja-čigičaine, Čižik, Čičik, Hajuč, Hajučaine, Hajumarj.
Čigičaižhe sidotud vepsän tärtused
[vajehta | vajehtada lähtetekst]- Čičikkišt — čigičaižen žomad.
- Čiganančigičaine — kanabrän plod.
Ümbrikirjutand
[vajehta | vajehtada lähtetekst]
Kazmuz om 1..2 metrad kortte. Nored vezad oma karvakahad, vauhad; aigvoččed oma burahkon mujun.
Lehtesed oma 3..5 (12:hesai) santimetrad pitte da levette, hambhikahanke röunanke, 3..5-labaižed kuldan polhe mujun rauguidenke sonidme. Labad oma levedan koumesaumnikan karččed, kesklaba om pidemb paksus. Lehtez om muzavihand, siled da šagukaz ülähänpäi, karvakaz sonidme vauhvihand alahanpäi.
Änikod ühtetas kumartud tophižikš 3..5 (8:hasai) sm pitte, tophas om 5..10 änikod, siledoidenke vai karvakahidenke änikjaugoidenke 3..8 mm pitte. Kandaižlehted oma 1..2 mm pitte, niiden form vajehtab ellipsaspäi lancetanvuiččehe. Änikod oma 7..9 mm pitte, 4..6 mm diametras, vižpalaižed kelloiženvuiččed, lilahko- vai ruskedvauvhaižhahkan mujun, lujas karvakahad irdpolel tobjan palan. Äniklehtesed oma ellipsanvuiččed. Mall'lehtesed kumartas irdale, nüguhkod, levedan polhe. Änikoičeb semendkus-kezakus.
Plod om södab hajukaz marj 1 sm:hasai keskmäižes diametras (londuses), 2 sm:hasai (kul'turtoižendad), mustburan mujun vai vihandan polhe, loštajanke kerthenke. Üks' marj mülütab 3..37 semned. Üks' kilogramm mülütab läz 3330 marjad vai 714 tuhad semnid. Ühten tuhan veduz om 0,9..1,8 g. Tob küpsid marjoid heinkus-elokus.
Levigandmižavaruz
[vajehta | vajehtada lähtetekst]Mülütadas londuseližen erikon arealha läz kaiked Evropan territorijad, mugažo Venäman evropižen palan, Sibirin (Uralmägišpäi Jeniseihesai da Baikal-järvhesai) meczonad, Kazahstan, Kitai, Mongolijan pohjoižpalad. Kazmuz oli introduciruidud Pohjoižamerikha. Kazvatadas čigičašt levedali.
Kazvandan tahod: nepsad lehtesižed, segoitadud da kavag'mecad i mecanröunad, habištod, jogiden da järviden kendäkod, soiden röunad, nepsad luhtnitud. Kazvab üksin vai penil žomil.
Klassifikacii
[vajehta | vajehtada lähtetekst]Toižendad
[vajehta | vajehtada lähtetekst]Erištadas kaks' toižendad erikon südäimes[1]:
- Ribes nigrum var. europaeum — tipine toižend;
- Ribes nigrum var. sibirica Е.Wolf — kazvab Sibirin suvirajoniš da Kazahstanan mägirajoniš.
Formad
[vajehta | vajehtada lähtetekst]Selekcijan aigan formiden rivi oli valitid[2]:
- Ribes nigrum f. aconitifolium Kirchn. — lehtesed oma palakahad;
- Ribes nigrum f. apiifolium Kirchn. — lehtesed oma palakahad, labad oma karvakahad;
- Ribes nigrum f. aureo-variegatum Hort. — kirjavidenke lehtesidenke;
- Ribes nigrum f. chlorocarpum Spaeth — küpsad marjad oma vihandad;
- Ribes nigrum f. reticulatum Nichols. — lehtesen pindal om äi pakuižid čokkoimid;
- Ribes nigrum f. xanthocarpum Spaeth — küpsad marjad oma pakuižed vai vauktan polhe.
Himine mülünd
[vajehta | vajehtada lähtetekst]Lehtesiš om äi askorbinmuiktust, karotinad, fitoncidid, efirvoid. Askorbinmuiktusen olend om korged kazmusen erazvuiččiš paloiš: lehtesiš (marjoiden poimindan jäl'ghe) — 470 mg%:hasai (mg% = mg/100 g), urbiš — 175 mg%:hasai, butoniš — 450 mg%:hasai, änikoiš — 270 mg%:hasai.
Čigičpenzhan marjad mülütadas nenid substancijoid: vitaminad (C — 400..570 mg%:hasai, karotin, B, P), organižed muiktused (limon- da jablok-), erazvuiččed saharad (glükoz da fruktoz tobjimalaz), glikozidad da flavonoidad, pektinad, dubindsubstancijad, antocianad (cianidin, del'finidin), azotakahad substancijad sen ližaks.
Tuhkan (Mineraloiden) mülünd (mg% = mg/100 g): natrii — 32, kalii — 322, kal'cii — 55, magnii — 24, fosfor — 59, raud — 1,54, cink — 0,27 mg%.
Torhiden marjoiden 100 gramman sömarvuz[3]: energijanarvuz — 63 kkal (264 kDž), vezi — 81,96 grammad, vauktušed — 1,4 g, razvad — 0,41 g, hil'vezikod — 15,4 g.
Kazvatuz da biologižed eriližused
[vajehta | vajehtada lähtetekst]Äikerdoitas čižikpenzhid jurdunuzil pudujil čaptud varzil urbidenke.
Čigičaižen tatanmaižed pakaižvastaižed sortud voidas päzda läbi pakašt −40..−50 C° znamoičendanke kaitud olendas, evropižed sortud vigastadas −30..−35 C° lämudel. Toižes polespäi, organižen tünüden olendan aigan mändes muugotid nened sortuiden tipad reagiruidas teravas lämšundha edel +2..+5 Cel'sijan gradusad, se zavodib tal'vkus-vilukus da jätktab tal'vkevädel. Urban kazvandzonan täuz' pölištuz oleleb teravan lämuden vajehtusen jäl'ghe, lämšundaspäi pakaižhe −20..−25 C°.[4][5]
Kazmuz navedib sijid lujanke päivänvauktanke, hot' kožub-ki pol'pimedusenke, vaiše änikoičeb siloi harvemba. Tahtoib kebnad rohlad nepsad vägekast savikod. Kazvab hubin mahusil lujetud muiktusenmäranke.
Travijad da läžundad
[vajehta | vajehtada lähtetekst]Čigičaine tirpab travijoišpäi penemb mi sestrikaine.
- Čigičaižen urbiden kägentäi (Eriophyes ribis) — travib vaiše čigičašt, vaiše sen urbid.
- Amerikaine jauhkaste (sferotek) (Sphaerotheca mors-uvae) travib čigičašt lujas, sen-žo aigan sestrikaine ei sättu sile. Ku čigičpenzaz om jo läžuškandenu, ka tobmad palad ei voi tervehtada sidä, vaiše voib ei antta langeta löumendushe ühten voden aigan. 1960-nziden voziden lopul nece senüt leviganzi karvmarjoišpäi (järgeline kandai) čigičaižhe kaikedme Evropadme ühtes. Sil aigal čigičaižen sortud oliba ühten erikon — evropine čigičaine, i ned kaik ozutihe ičtaze kaičematomikš. Himižed morimed todas vähän ližad, sikš miše penzhad läžuškatas möst morimen pezendaspäi vihman aigan vai morimen murendusespäi päivänvauktal. 21. voz'sadan tulendale sädihe uzid jauhkastkenvastaižid sortuid — löuzihe čigičaižen toižid erikoid, niil varmed gen om sferotekad vaste, da tegihe erikoidenkeskeine gibridizacii.[6]
Kävutand
[vajehta | vajehtada lähtetekst]Sömhä
[vajehta | vajehtada lähtetekst]Marjad oma muigedmagedad eriliženke hajunke. Arvostadas niid veresil, edel kaiked — C-vitaminan suren mülün tagut. Mugažo ümbriratas produktoihe: tisel', sirop (sadas čigičvet), südäivezi, nastoik, vin, likör, keitiž, žele, pastil, jogurt, täudim kanfetoihe (kanfetür).
Kävutadas čigičaižen lehtesid magutesikš maploduiden da seniden soladusen aigan. Ližatas norid lehtesid painatosihe, dietižihe saharanalenzoitajihe salatoihe, aromatiziruidas vasad. Keittas čajud kuidud lehtesišpäi.
Zelläks
[vajehta | vajehtada lähtetekst]Čigičaižel om higonajajid, diuretižid da uitonvastaižid ičendoid. Sen lehtesed, urbad da plodud ozutadas dezinficirui ičend efirvoihe sidotud.
Kävutadas marjoid, lehtesid da urbid tervehtamha.
Poimdäs čigičaižen marjoid (latin.: Fructus Ribis nigri) zell'torhudeks. Marjoiden poimind tegese küpsnemižen aigan 3..4 kerdad. Kuivatas torhut kuidimiš: ezmäi ahavoičetadas +35..+40 C° lämudel, sid' kuivatas lophu +55..+60 C° lämudel. Vai kuivatas kuivatezhonuses, vai čuhus (katusenaluižes).
Satas lehtesid varziden keskpidusespäi ploduiden poimindan jäl'ghe. Kuivatas niid tulleitadud hüvin honusiš.
Rahvahanmedicin rekomenduib otta kävutamižhe veresid da kuivid marjoid südäikohtsoližiden läžundoiden aigan (südäikohtun südäisatatez, kahtentoštkümnen sor'men solen südäisatatez, gastrit alamuiktusentäutandanke), südäikeran löndan ritman vigastust vaste.
Mugažo ližatas ploduid äivitaminižihe keradusihe, kävutadas keitvedeks vai veresikš gipo- da avitaminozad vaste, tervehtamha verenvendsisteman läžundoid, aterosklerozad, kül'mehtust.[7]
Kuivatadud lehtesil om aktivižust dizenterijan bakterijankandajad vaste. Ühthe kävutadud lehtesed ližatas antibiotikoiden painegen. Čigičaižen lehtesed oma vitaminkeradusiden pala ühtes babarmon da bolan lehtesidenke, kukoinkarangon ploduidenke.
Čigičaine om cinganvastaine kogonaz. Kävutadas sidä tervertamižkompleksan palaks erazvuiččiden verevoihe satatesihe sidotud läžundoiden aigan.
Maižanduses
[vajehta | vajehtada lähtetekst]Čigičaine om mezikazmuz. Mezjäižed sadas nektarad da heid'omad. Meden tond oleleb 30 kg ištutesiden gektaralpäi.[8]
Landšaftandizainas
[vajehta | vajehtada lähtetekst]Čigičaine om dekorativine penzaz. Tetas kirjavlehtesižid formid da formid jagadud lehtesidenke.
Galerei
[vajehta | vajehtada lähtetekst]-
Čigičaižen urbad -
Čigičaižen änikod da rohkud marjad -
Čigičaižen küpsad marjad -
Poimdüd marjad
Kacu mugažo
[vajehta | vajehtada lähtetekst]Homaičendad
[vajehta | vajehtada lähtetekst]- ↑ Флора СССР. В 30 т. / Гл. ред. акад. В.Л. Комаров; Редактор тома С.В. Юзепчук. — М.—Л.: Изд-во АН СССР, 1939. — Т. IX. — Lpp. 252−254. herba.msu.ru-saital (ven.)
- ↑ Деревья и кустарники СССР. Дикорастущие, культивируемые и перспективные для интродукции. / Ред. тома С.Я. Соколов. — М.—Л.: Изд-во АН СССР, 1954. — Т. III. Покрытосеменные. Семейства Троходендроновые — Розоцветные. — Lpp. 198−199. herba.msu.ru-saital (ven.)
- ↑ Basic Report: 09083, Currants, european black, raw (Päsatusenladind: 09083, Ribes-heim, evropine čigičaine). — USDA Nutrient Database //National Agricultural Library of USA (ndb.nal.usda.gov). (angl.)
- ↑ Лобанов Э.М. Применение метода дифференциального термического анализа при изучении промерзания почек у сибирских сортов плодовых и ягодных культур //Основные направления научного обеспечения отрасли садоводства Сибири: сб. науч. тр. — Новосибирск, 1991. — Lpp. 54−66. (ven.)
- ↑ Арсентьев А.П. Устойчивость смородины чёрной к морозам и весенним заморозкам /Автореф. дис. канд. с.-х. наук. — М., 2000. (ven.)
- ↑ Астахов А.И. Смородушка, сморода... настоящее и будущее культуры //Наука и Жизнь. — 2006. — #7. nkj.ru-saital (ven.)
- ↑ Блинова К.Ф. и др. Ботанико-фармакогностический словарь: Справ.пособие /Под ред. К.Ф. Блиновой, Г.П. Яковлева. — М.: Высш. шк., 1990. — Lp. 238. herba.msu.ru-saital. ISBN 5-06-000085-0. (ven.)
- ↑ Абрикосов Х.Н. и др. Смородина //Словарь-справочник пчеловода. Сост. Федосов Н.Ф. — М.: Сельхозгиз, 1955. — Lp. 342. ashipunov.info-saital. (ven.)
Irdkosketused
[vajehta | vajehtada lähtetekst] |
Čigičaine Vikiaitas |