Peru

Perun Tazovaldkund
República del Perú
Flag;	Valdkundznam;
Pälidn	Lim
Eläjiden lugu (2018)	31,331,228 ristitud
Pind	1,285,216 km²
Kel'	ispanijan
Valdkundan pämez'	Pedro Kastil'jo
Päministr	Gido Bel'jido Ugarte
Religii	hristanuskond
Valüt	perun uz' sol' (PEN)
Internet-domen	.pe
Telefonkod	+51
Aigvö	UTC−5

Peru (isp.: Perú, kečuaks i aimaraks: Piruw), täuz' oficialine form — Perun Tazovaldkund (isp.: República del Perú [reˈpuβlika ðel peˈɾu], keč.: Piruw Mama Llaqta [piˈruw ˈmama ˈʎaχta], aimar.: Piruw Suyu [piˈruw ˈsuju]), om valdkund Suviamerikan päivlaskmas. Sen pälidn da kaikiš suremb lidn om Lim.

Istorii

Inkiden imperii mülüti Perun territorijan edel ispaništ londad vl 1532. Istorižed Maču Pikču da Čokekirao lidnad sijadasoiš valdkundan suves.

Vl 1821 heinkun 28. päiväl Peru tedištoiti ripmatomudes Ispanijaspäi.

Valdkundan ezmäine Konstitucii oli olmas vspäi 1812. Nügüdläine 18nz' lugul Konstitucii^[2] om vahvištadud vn 1993 31. päiväl tal'vkud, se om väges äiluguižidenke vajehtusidenke, jäl'gmäine om vn 2018 versii.

Geografijan andmused

Peru om mavaldkundröunoiš Ekvadoranke (röunan piduz — 1528 km) lodehes, Kolumbijanke pohjoižes (1506 km), Brazilijanke päivnouzmas (2822 km), Bolivijan (1047 km) da Čilinke (169 km) suvipäivnouzmas. Ühthine röun kuivmadme — 7072 km.

Perun päivlaskmaižed randad lainištab Tün' valdmeri. Ühthine randanpird om 3080 km.^[3]

Kaid alangišt vedase pidust' randištod. Andad-mäged oma man keskuses. Sur'kulu alangišt levigandeb päivnouzmha niilpäi Amazonk-jogenke da sen ližajogidenke. Valdkundan kaikiš korktemb čokkoim om Uaskaran-mägenoc, 6768 m. Kaikiš madalamb čokkoim om Bajovar-alang, −34 m.

Londuseližed pävarad oma vas'k, hobed, kuld, mecad, kivivoi, londuseline gaz, kivihil', raudkivend, fosfatad, potaš, gidroenergii.

Politine sistem

Peru om unitarine konstitucine prezidentine tazovaldkund äjiden partijoiden sistemanke. Valdkundan pämez' om prezident (isp.: Presidente de la República del Perú). Rahvaz valičeb händast videks vodeks, kahtenden strokun voimuz om olmas ei kerdalaz, no ühten konstitucižen ciklan (kahtiden valičendoiden pordon) jäl'ghe. Prezident om ohjastusen-ki pämez', paneb radsijha päministrad. Päministr om Ministriden nevondkundan pämez' (isp. Presidente del Consejo de Ministros del Perú).

Parlament om üks'kodine Kongress (isp.: Congreso). Kaik rahvaz valičeb sen 130 ühtnijad videks vodeks.

Valitas regioniden ohjastusid nelläks vodeks. Seičemekümnevoččiden da vanhembid ristituiden valičendoiktused oma röunatud.

Valdkundan üleižed järgvaličendad oliba vn 2021 11. päiväl sulakud, valitihe prezidentad i parlamentan ühtnijoid. Prezidentan valičendoiden kahtenz' tur tegihe 6. kezakud. Pedro Kastil'jo om valitud prezidentaks (sai 50,12% kahtendes turas) da radab vn 2021 28. päiväspäi heinkud. Gido Bel'jido Ugarte om pandud päministran radsijha vn 2021 29. päiväl heinkud.

Administrativiž-territorialine jagand

Kacu kirjutuz: Perun administrativiž-territorialine jagand.

Peru jagase 25 agjaks (regionaks, isp.: región) i üks' Liman agj (provincii, ei mülü nimiččehe regionha) om olmas. Regionad alajagasoiš provincijoikš (niid om 195, isp.: provincia), ned — rajonikš (isp.: distrito, niid om 1840).^[4]

Eläjad

Perus elädas perulaižed. Vl 2014 valdkundan eläjiden lugu oli 30 814 175 ristitud^[5]. Kaikiš suremb ristitišt om nügüd'.

Augotižlibundan mödhe (2017): mestizo (indejalaiž-evropalaižed) — 60,2%, indejalaižed — 25,8%, evropalaižed — 5,9%, afrikalaižed — 3,6%, toiženke augotižlibundanke (sidä kesken kitajalaižed i japonijalaižed) — 1,2%, augotižlibundan ozutandata — 3,3%.

Uskondan mödhe (2017): riman katolikad — 60,0%, evangelistad — 11,1%, toižed hristanuskojad — 3,5%, toižed uskojad — 0,3%, religijatomad — 4,0%, märhapanendata — 21,1%.

Perun toižed järedad lidnad (enamba 500 tuh. ristituid vl 2007 rahvahanlugemižen mödhe^[6], surembaspäi penembha): Arekip, Truhiljo, Čiklajo. Lidnalaižiden pala om 78,3% (2020).

Ižanduz

Agrarine valdkund šingotadud kaivuztegimištonke.

Perun päeksport om vas'k, kuld, cink, sobad, ümbriratud kala; toine eksport — kivivoi da sen ümbriradmižen produktad, kofe, kartohk, asparagus.

Homaičendad

Irdkosketused

Perun Tazovaldkundan prezidentan da ministrišton oficialine sait (presidencia.gob.pe). (isp.)
Perun Tazovaldkundan Kongressan oficialine sait (congreso.gob.pe). (isp.) (saks.) (angl.) (fr.) (kečuaks)

Peru Vikiaitas

	Suviamerikan valdkundad
	Suviamerikan valdkundad Argentin \| Bolivii \| Brazilii \| Čili \| Ekvador \| Gajan \| Kolumbii \| Paragvai \| Peru \| Surinam \| Urugvai \| Venesuel

[1] Perun ristitišton endustuz vn 2018 heinkus // Mail'man faktoiden kirj. — Cia.gov. (angl.)

[2] Perun Konstitucijan tekst constituteproject.org-saital. (angl.)

[3] Aspectos geográficos de la República del Perú (Perun Tazovaldkundan geografižed aspektad). — Instituto Nacional de Estadística e Informática INEI (inei.gob.pe). (isp.)

[4] Sistema Nacional de Estadística — Statistikan rahvahaline sistem (cnd.gob.pe). (isp.)

[inei1-5] Perú: Población estimada al 30 de junio y tasa de crecimiento de las ciudades capitales, por departamento, 2014 (Peru: ristitišton endustuz 30. kezakud i pälidnoiden kazvatuz departamentoidme, 2014). — Instituto Nacional de Estadística e Informática (Statistikan da informatikan nacionaline institut, inei.gob.pe). — Lpp. 1−7. (isp.)

[6] PERÚ: Migración Interna reciente y el Sistema de Ciudades 2001−2007 (Peru: tantoine südäimine migracii i lidnaglomeracijad, 2001−2007). — Inei.gob.pe. (isp.)

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]