Nju Jork

Vikipedii-späi
Nju Jork
New York
 Lidnanznam
 Flag
Valdkund Amerikan Ühtenzoittud Valdkundad
Eläjiden lugu (2017) 8,622,698 ristitud
Pind 1,213,37 km²
Nju Jork New York
Pämez' Erik Adams
(viluku 2022—,
Eric Adams)
Telefonkod +1−212, 347, 646, 718, 917, 929
Aigvö tal'vel UTC−5,
kezal UTC−4


Nju Jorkan viž municipalitetad:      1. Manhetten (angl. Manhattan)      2. Bruklin (Brooklyn)      3. Kvins (Queens)      4. Bronks (Bronx)      5. Steiten Ailend (Staten Island)

Nju Jork vai Uz' Jork (angl.: City of New York, New York City vai muite New York [nuː ˈjɔɹk], lühenduz: NYC) om Amerikan Ühtenzoittud Valdkundoiden kaikiš suremb lidn ristituiden lugun mödhe. Se om kaikiš suremban AÜV:oiš lidnaglomeracijan keskuz.

Lidn om valdkundan finansine da turistine keskuz (62,8 mln turistoid vl 2017), mugažo kul'turan da massinformacijan keskuz. ÜRO:n päfater sijadase lidnas vspäi 1952.

Istorii[vajehta | vajehtada tekst]

Eländpunktan aluz om pandud vl 1624 kuti Amsterdam-lidnuz Manhetten-sarel, möhemba Uz' Amsterdam (angl.: New Amsterdam, alam.: Nieuw Amsterdam). Se sai lidnan statusad vl 1653, om udesnimitadud nügüdläižikš vl 1664. Vl 1667 alamalaižed tegiba vajehtust Kahten angliž-alamaižen sodan jäl'ghe: andoiba Nju Jorkad anglijalaižile, saiba Surinam vajehtuseks.

19. voz'sadal lidn kändihe evropalaižiden immigracijan keskuseks Filadel'fijanke da Bostonanke ühtes. Vl 1811 pertišton generaline plan oli sädud kaiken Manhetten-saren täht, i vodele 1835 lidn kändihe kaikiš surembaks AÜV:oiš. Viž municipalitetad oma ühtištadud lidnaks vspäi 1898.

Geografijan andmused[vajehta | vajehtada tekst]

Lidn sijadase ühtennimižen londuseližen merikaran randal, Nju Jork-štatan suves, Atlantižen valdmeren lodehližel randal, koume metrad ü.m.t. keskmäižel korktusel. Pind om 1214,4 km², sidä kesken kuivma 783,84 km², saum vezid — 429,53 km².

Klimat om subtropine Atlantižen valdmeren. Voden keskmäine lämuz om +12,7 C°, heinkun om +24,7 C°, elokun +24,0 C°, vilukun +0,3 C°. Ekstremumad oma −26,1 C° i +41,1 C°. Paneb sadegid 1268 mm vodes, läz tazomäras vodes läbi (100..120 mm kus, 78 mm uhokus). Tal'vel voib panda lunt. Tropižed ciklonad oleldas, no voz' vodespäi erazvuiččin.

Nju Jork-lidn jagase videks municipalitetaks (angl.: borough). Nju Jorkan municipalitetad oma ühtištadud mülüjidenke eländpunktoidenke ümbrikod i alajagasoiš äjikš lidnrajonikš.

Eläjad[vajehta | vajehtada tekst]

Ristitišt saihe millionhasai vodele 1860, vidhe millionhasai vodele 1920. Eläjiden lugu om 8 550 405 ristituid (2015) ičesaze lidnas i ümbri 20..23 mln lidnaglomeracijas 34 490 km² pindal (vl 2017). Nju Jork-štatan koume ristitud seičemespäi elädas Nju Jork-lidnas.

Eläjad pagištas mail'man äjil kelil (enamba 800).

Religijan mödhe hristanuskondan sarakoiden i judaizman uskojad oma enambuses, no om-ki enamba sadad islaman pühäpertid.

Edeline lidnan pämez' om Bill De Blazio vn 2014 vilukuspäi.

Ižanduz[vajehta | vajehtada tekst]

Nju Jork om AÜV:oiden kaikiš znamasižemb ižandusen keskuz, mail'man finansine keskuz Londonanke i Tokionke ühtes rives. Nju Jorkan regionan kogosudäiprodukt oli US$1210,2 mlrd vl 2007 (ühtenz' sija AÜV:oiden megapolisoiden keskes).

Mail'man kaikiš surembišpäi 43 kompanijad baziruišoiš lidnas vn 2022 Fortune 500-nimikirjutesen mödhe. Sijatud lidnha finansižed organizacijad kontroliruiba mail'man finansoiden kahthesai videndest vn 2008 lopus. Nened finansgruppad valičiba lidnad päfateraks: Citigroup, J.P. Morgan & Co., American International Group, Goldman Sachs, Morgan Stanley, Merrill Lynch.

Materialižen tehmižen päsarakod oma mašinansauvomine, himine tegimišt, tekstilin pästand, sömtegimišt, sauvond. Saiba šingotest korktoiden tehnologijoiden sarakod: biotehnologijad, programholitesen sädand, elektronine kommercii.

Openduz[vajehta | vajehtada tekst]

Läz 594 tuhad üläopenikoid om lidnan läz 110 universitetas i kolledžas. Nju Jork-štat om kaikiš znamasižemb AÜV:oiš üläopenikoiden pästandan mödhe.

Privatine Kolumbine universitet[1] (angl.: Columbia University vai muite Columbia, 33,4 tuh. üläopenikoid vl 2019) om videnz' amutte üläopendusen aluzkund valdkundas, om alusenpandud vl 1754, mülüb Seinikan ühtnendha.

Privatine Nju Jorkan universitet[2] (NYU / New York University, alusenpanend 1831, 51,8 tuh. üläopenikoid vl 2018) baziruiše lidnas. Om sauvusid kaikedme lidnadme, päine kampus sijadase Manhetten-rajonas.

Toižed profopendusen järedad aluzkundad oma nacionaližed Barnardan kolledž, Kuper-Junion, Fordheman universitet, Long Ailendan universitet, Manhettenan kolledž, Nju Jorkan tehnologine institut, Peis-universitet, Prattan institut, Aeronavtikan da tehnologijoiden kolledž Vonan nimed, Ješivan universitet, privatižed Pühän Franciskan kolledž, Džuljardan škol, Kuvadamižčomamahtoiden škol.

Enamba mi 1,1 mln openikoid om enamba mi 1700 valdkundaližes školas büdžetanke läz US$25 mlrd, se om kaikiš järedamb municipaline openduzsistem valdkundas. Äi specializirudud školoid om olmas, mugomid kut Staivesant-keskškol, Bronksan keskškol, Bruklinan tehnine keskškol. Niiden ližaks läz 900 privatišt i religiozišt školad om avaitud lidnas.

Kaik 15 nacionališt akademišt mediciništ tedoiduzaluzkundad i medkeskust ratas lidnas.

Transport[vajehta | vajehtada tekst]

Nju Jork om üks'jäine sur' amerikaine lidn šingotadud kundaliženke transportanke: om avtobusoid, lidnelektrojonusid, municipališt taksid. Funikulör, ehtatimed, enamba kaht tuhad sildoid da tonnelid ühtištadas lidnan mererandoid. Vodespäi 1904 metropoliten radab lidnas (New Jork City Subway, päiveses ümbri, vspäi 2015 om 34 jonod, 469 stancijad, 1362 km raudted).

Rahvahidenkeskeine civiline Džon Kennedin nimed lendimport[3] (JFK / KJFK, 61,9 mln passažiroid vl 2018) sijadase lidnan suvipäivnouzmas, 20 km suvipäivnouzmha lidnan keskusespäi. Sišpäi tehtas reisid mail'man äjihe maihe, mugažo AÜV:oidme. Se om AÜV:oiden kaikiš suremb lendimport da 17nz' mail'mas passažiroiden valun mödhe. Lendimport om päverai sirdmaha jüguid AÜV:oiden da Evropan keskes.

Tetabad sündnuded[vajehta | vajehtada tekst]

  • Sil'vestr Stallone (sünd. 1946) — amerikalaine akt'or, režissör, kinoscenarijoiden tegii da prodüser.

Homaičendad[vajehta | vajehtada tekst]

  1. Kolumbižen universitetan sait (columbia.edu). (angl.)
  2. Nju Jorkan universitetan sait (nyu.edu). (angl.)
  3. Nju Jorkan Džon Kennedin nimed lendimportan sait (jfkairport.com). (angl.)

Irdkosketused[vajehta | vajehtada tekst]



AÜV:oiden järedad lidnad
Enamba 3 mln. eläjid Los Andželes | Nju Jork
1—3 mln. eläjid Čikago | Dallas | Filadel'fii | Finiks | Hjuston | San Antonio | San Diego | San Hose
750 tuh. eläjid — 1 mln. Džeksonvill | Fort Uert | Indianapolis | Kolumbus | Ostin | San Francisko | Šarlott
Enamba 500 tuh. eläjid Al'bukerke | Baltimor | Boston | Denver | Detroit | El' Paso | Fresno | Las Vegas | Luisvill | Memfis | Miluoki | Našvill | Oklahoma Siti | Portlend | Sakramento | Sietl | Tuson | Vašington