Nju Jork

Nju Jork
New York

Lidnanznam	Flag
Valdkund	Amerikan Ühtenzoittud Valdkundad
Eläjiden lugu (2017)	8,622,698 ristitud
Pind	1,213,37 km²
Pämez'	Erik Adams (viluku 2022—, Eric Adams)
Telefonkod	+1−212, 347, 646, 718, 917, 929
Aigvö	tal'vel UTC−5, kezal UTC−4

Lidnan kart (2016)

Nju Jork vai Uz' Jork (angl.: City of New York, New York City vai muite New York [nuː ˈjɔɹk], lühenduz: NYC) om Amerikan Ühtenzoittud Valdkundoiden kaikiš suremb lidn ristituiden lugun mödhe. Se om kaikiš suremban AÜV:oiš lidnaglomeracijan keskuz.

Lidn om valdkundan finansine da turistine keskuz (62,8 mln turistoid vl 2017), mugažo kul'turan da massinformacijan keskuz. ÜRO:n päfater sijadase lidnas vspäi 1952.

Istorii

Eländpunktan aluz om pandud vl 1624 kuti Amsterdam-lidnuz Manhetten-sarel, möhemba Uz' Amsterdam (angl.: New Amsterdam, alam.: Nieuw Amsterdam). Se sai lidnan statusad vl 1653, om udesnimitadud nügüdläižikš vl 1664. Vl 1667 alamalaižed tegiba vajehtust Kahten angliž-alamaižen sodan jäl'ghe: andoiba Nju Jorkad anglijalaižile, saiba Surinam vajehtuseks.

19. voz'sadal lidn kändihe evropalaižiden immigracijan keskuseks Filadel'fijanke da Bostonanke ühtes. Vl 1811 pertišton generaline plan oli sädud kaiken Manhetten-saren täht, i vodele 1835 lidn kändihe kaikiš surembaks AÜV:oiš. Viž municipalitetad oma ühtištadud lidnaks vspäi 1898.

Geografijan andmused

Lidn sijadase ühtennimižen londuseližen merikaran randal, Nju Jork-štatan suves, Atlantižen valdmeren lodehližel randal, koume metrad ü.m.t. keskmäižel korktusel. Pind om 1214,4 km², sidä kesken kuivma 783,84 km², saum vezid — 429,53 km².

Klimat om subtropine Atlantižen valdmeren päivoikaz. Voden keskmäine lämuz om +13,2 C°, heinkun-elokun +24,5..+25,3 C°, tal'vkun-uhokun +0,9..+3,9 C°. Ekstremumad oma −26,1 C° (uhoku) i +41,1 C° (heinku). Kezaaigan minimum om +7 C° (kezaku), tal'vaigan maksimum om +26 C° (uhoku). Ei voi panda halad kezakus-sügüz'kus (sügüz'kun minimum om +4 C°). Paneb sadegid 1258 mm vodes, läz tazomäras vodes läbi (100..120 mm kus, 81 mm uhokus). Tal'vel paneb lunt 76 sm 11 päiväs keskmäras. Kun keskmäine relätivine nepsuz vajehtase 55..60 % röunoiš uhokus-sulakus, 64..68 % kezakus-tal'vkus. Tropižed ciklonad oleldas, no voz' vodespäi erazvuiččin.

Tobmuz

Nju Jorkan viž municipalitetad: (vn 2014 kart)      1. Manhetten (angl.: Manhattan)      2. Bruklin (Brooklyn)      3. Kvins (Queens)      4. Bronks (Bronx)      5. Steiten Ailend (Staten Island)

Nju Jork-lidn jagase videks municipalitetaks (angl.: borough). Nju Jorkan municipalitetad oma ühtištadud mülüjidenke eländpunktoidenke ümbrikod i alajagasoiš äjikš lidnrajonikš.

Lidnan tobmuden pämez' om mer (angl.: Mayor of the City of New York). Valitas händast nelläks vodeks, ühten toižen strokun voimuz om olmas. Edeližed lidnan pämehed oma Bill De Blazio (Bill de Blasio, viluku 2014 — tal'vku 2021), Maikl Blumberg (Michael Bloomberg, viluku 2002 — tal'vku 2013).

Eläjad

Ristitišt saihe millionhasai vodele 1860, vidhe millionhasai vodele 1920. Eläjiden lugu om 8 550 405 ristituid (2015) ičesaze lidnas i ümbri 20..23 mln lidnaglomeracijas 34 490 km² pindal (vl 2017). Nju Jork-štatan koume ristitud seičemespäi elädas Nju Jork-lidnas.

Eläjad pagištas mail'man äjil kelil (enamba 800).

Religijan mödhe hristanuskondan sarakoiden i judaizman uskojad oma enambuses, no om-ki enamba sadad islaman pühäpertid.

Ižanduz

Nju Jork om AÜV:oiden kaikiš znamasižemb ižandusen keskuz, mail'man finansine keskuz Londonanke i Tokionke ühtes rives. Nju Jorkan regionan kogosudäiprodukt oli US$1210,2 mlrd vl 2007 (ühtenz' sija AÜV:oiden megapolisoiden keskes).

Mail'man kaikiš surembišpäi 43 kompanijad baziruišoiš lidnas vn 2022 Fortune 500-nimikirjutesen mödhe. Sijatud lidnha finansižed organizacijad kontroliruiba mail'man finansoiden kahthesai videndest vn 2008 lopus. Nened finansgruppad valičiba lidnad päfateraks: Citigroup, J.P. Morgan & Co., American International Group, Goldman Sachs, Morgan Stanley, Merrill Lynch.

Materialižen tehmižen päsarakod oma mašinansauvomine, himine tegimišt, tekstilin pästand, sömtegimišt, sauvond. Saiba šingotest korktoiden tehnologijoiden sarakod: biotehnologijad, programholitesen sädand, elektronine kommercii.

Openduz

Läz 594 tuhad üläopenikoid om lidnan läz 110 universitetas i kolledžas. Nju Jork-štat om kaikiš znamasižemb AÜV:oiš üläopenikoiden pästandan mödhe.

Privatine Kolumbine universitet (angl.: Columbia University vai muite Columbia, 33,4 tuh. üläopenikoid vl 2019) om videnz' amutte üläopendusen aluzkund valdkundas, om alusenpandud vl 1754, mülüb Seinikan ühtnendha.

Privatine Nju Jorkan universitet (NYU / New York University, alusenpanend 1831, 51,8 tuh. üläopenikoid vl 2018) baziruiše lidnas. Om sauvusid kaikedme lidnadme, päine kampus sijadase Manhetten-rajonas.

Toižed profopendusen järedad aluzkundad oma nacionaližed Barnardan kolledž, Kuper-Junion, Fordheman universitet, Long Ailendan universitet, Manhettenan kolledž, Nju Jorkan tehnologine institut, Peis-universitet, Prattan institut, Aeronavtikan da tehnologijoiden kolledž Vonan nimed, Ješivan universitet, privatižed Pühän Franciskan kolledž, Džuljardan škol, Kuvadamižčomamahtoiden škol.

Enamba mi 1,1 mln openikoid om enamba mi 1700 valdkundaližes školas büdžetanke läz US$25 mlrd, se om kaikiš järedamb municipaline openduzsistem valdkundas. Äi specializirudud školoid om olmas, mugomid kut Staivesant-keskškol, Bronksan keskškol, Bruklinan tehnine keskškol. Niiden ližaks läz 900 privatišt i religiozišt školad om avaitud lidnas.

Kaik 15 nacionališt akademišt mediciništ tedoiduzaluzkundad i medkeskust ratas lidnas.

Transport

Nju Jork om üks'jäine sur' amerikaine lidn šingotadud kundaliženke transportanke: om avtobusoid, lidnelektrojonusid, municipališt taksid. Funikulör, ehtatimed, enamba kaht tuhad sildoid da tonnelid ühtištadas lidnan mererandoid. Vodespäi 1904 metropoliten radab lidnas (New Jork City Subway, päiveses ümbri, vspäi 2015 om 34 jonod, 469 stancijad, 1362 km raudted).

Rahvahidenkeskeine civiline Džon Kennedin nimed lendimport (JFK / KJFK, 61,9 mln passažiroid vl 2018) sijadase lidnan suvipäivnouzmas, 20 km suvipäivnouzmha lidnan keskusespäi. Sišpäi tehtas reisid mail'man äjihe maihe, mugažo AÜV:oidme. Se om AÜV:oiden kaikiš suremb lendimport da 17nz' mail'mas passažiroiden valun mödhe. Lendimport om päverai sirdmaha jüguid AÜV:oiden da Evropan keskes.

Tetabad sündnuded

• Sil'vestr Stallone (sünd. 1946) — amerikalaine akt'or, režissör, kinoscenarijoiden tegii da prodüser.

Irdkosketused

• Nju Jorkan tobmuden sait (nyc.gov). (angl.) (+ äikel'ne avtomatine känduz)