Afganistan

Afganistanan Islamine Emirat
د افغانستان اسلامي امارت (puštu)
*(Də Afġānistān Islāmī Imārat)*
امارت اسلامی افغانستان(dari)
*(Imārat-i Islāmī-yi Afğānistān)*
Flag;	Valdkundznam;
Pälidn	Kabul
Eläjiden lugu (2018)	34,940,837 ristitud
Pind	652,864 km²
Kel'	puštu, dari
Valdkundan pämez'	Ašraf Gani
Päministr	Abdulla Abdulla
Religii	islam
Valüt	afgani (AFN)
Internet-domen	.af
Telefonkod	+93
Aigvö	UTC+4:30

Afganistan (puštu dai dari: افغانستان Afġānistān), täuz' oficialine nimituz — Afganistanan Islamine Emirat (puštu: د افغانستان اسلامي امارت Də Afġānistān Islāmī Imārat, dari: امارت اسلامی افغانستان Imārat-i Islāmī-yi Afğānistān), om mererandatoi valdkund Azijan Keskpäivnouzmas. Sen pälidn da kaikiš suremb lidn om Kabul.

Istorii

Vn 1919 19. päiväl elokud Afganistan tedištoiti ičeze ripmatomudes Sures Britanijaspäi.

Vspäi 1978 rahvahanikoiden soda jätktase valdkundas.

Valdkundan ezmäižed Konstitucijad (puštu: د افغانستان اساسي قانون D Afghanstan asasi kuanvn) oliba vozišpäi 1923 i 1931. Jäl'gmäine kaks'toštkümnenz' lugul Konstitucii^[3] om vahvištadud vl 2004, se om väges vajehtusita.

Geografijan andmused

Afganistan om mavaldkundröunoiš Turkmenistananke (röunan piduz — 804 km), Uzbekistananke (144 km) da Tadžikistananke (1357 km) pohjoižes, Kitainke pohjoižpäivnouzmas (91 km), Pakistananke päivnouzmas da suves (2670 km), Irananke päivlaskmas (921 km). Ühthine röunoiden piduz — 5987 km.

Afganistan om mägekaz ma. Sen kaikiš korktemb čokkoim sijadase röunal Pakistananke — Hindukušan kaikiš korktemb Nošak-mägenoc, 7942 metrad meren pindan päl. Kaik joged kuivatas kezal päiči Kabul-joges (lankteb Indha). Znamasižed joged oma Gerirud (ottas kastelemha täuzin) i Gil'mend (lankteb Sistan-alangho).

Klimat om subtropine kontinentaline. Lämuz da sadegiden mär oma lujas erazvuiččed londuseližid zonoidme da korktusidme. Paneb sadegid 40..50 mm vodes letetazangištoil, 800 mm suvipäivnouzmas (mussonad ličtas).

Londuseližed pävarad oma kivivoi, londuseline gaz, kivihil', metallad (raudkivend, vas'k, hrom, hahktin, cink), toižed varad — čomad kived, tal'k, keitandsol, väghine mahuz, gidroenergii.

Politine sistem

Ohjandusen form om unitarine prezidentine tazovaldkund. Valdkundan pämez' om prezident (puštu: رئیس rajis «olii ezinenas», «pämez'»). Kaks' varaprezidentad oma hänele abuhu. Kaik rahvaz valičeb prezidentad videks vodeks, enamba kaht strokud ei sa.

Parlament om kaks'kodine Nacionaline Suim. Üläkodi om Tobmiden Kodi (puštu: مشرانوجرګه Mešrano Džirga) 102 deputatanke. Prezident paneb radnikusile koumandest heišpäi, agjoiden nevondkundad oigetas toižid. Alakodi om Rahvahan Kodi (puštu: ولسي جرګه‎ Volesi Džirga) 249 ezitajanke, kaik rahvaz valičeb heid. Kaik hö oma vižvoččen valdatusiden strokunke.

Parlamentan alakodin ühtnijoiden vitkostadud valičendad oliba vn 2018 20. päiväl redukud. Prezidentan järgenduseližed valičendad oliba vn 2019 sügüz'kun 28. päiväl. Nügüdläine prezident om Ašraf Gani, sai 50,64 % (vl 2014 — 56,44 % kahtendes turas) da radab kahtenden strokun jäl'geten. Päministr om Abdulla Abdulla, hän sai vägestust ezmäižes turas vn 2014 prezidentan valičendoiden aigan da tahtoi sada midä-se vajehtuseks kilan tundištusen tagut äniden lugustusen aigan.

Vodhesai 2014 Afganistanan prezident oli Hamid Karzai; päministrad oliba Mohammad Fahim da Karim Halili.

Administrativiž-territorialine jagand

Kacu kirjutuz: Afganistanan administrativiž-territorialine jagand.

Afganistan jagase koumekümneks nelläks agjaks (puštu dai dari: ولايت vilajat). Agjad alajagasoiš 398 rajonaks (puštu dai dari: ولسوالۍ volasvalei).

Eläjad

Vl 2009 valdkundan eläjiden lugu oli 28 150 000 ristitud, vl 2014 — 31 822 848 ristitud. Kaikiš suremb valdkundan ristitišt om nügüd'.

Afganistanas elädas afganilaižed. Kel'mahtused (2017): dari (persijan kelen toižend) — 80 %, puštu — 47 %, uzbekan kel' — 11 %, anglijan kel' — 5 %, turkmenan kel' — 2 %, urdu — 2 %, pašai — 1 %, nuristani — 1 %, araban kel' — 1 %, toižed keled vähemb mi procent.

Uskondan mödhe (2009): islamanuskojad — 99,7 % (sunnitad 84,7..89,7 %, šijitad 10..15 %), toižed uskojad i religijatomad — 0,3 %.

Toižed sured lidnad (enamba 300 tuh. ristituid vl 2010, surembaspäi penembha): Kandagar, Gerat, Mazari Šarif. Lidnalaižiden pala om 26 % (2020).

Ekonomik

Afganistan om industrialiž-agrarine valdkund, kaikiš gollembišpäi mail'mas, rippub verhiden maiden abuspäi. Ižandusen päsarakod oma maižanduz (pähkmed, vinmarj, granat), kaivuztegimišt (londuseližen gazan, hilen i vas'ken samine), cementan i heretusiden pästand, pened tekstiližed edheotandad (sidä kesken käzin tehtud kourad), muilan, meblin i kengiden tehmine, sömtegimišt (alkogolitomad jomad, mineraližed veded).

Vl 2009 valdkundan legaline päeksport oli avtod da niiden varapalad (läz 18 %), polimerad (8 %), södabad pähkmed (7 %); toine eksport — vinmarj (mž. kuivatud) da granatad (5 %), raud da teraz lehtesil da vanuimel (5 %), kourad (5 %), pol'fabrikatad-substancijad himižen tegimišton täht (3 %), mikrofonad da radiosandapparatad (3 %), puvill (3 %), maplodud (3 %), londuseline kaučuk (2 %), heinäd (vihand vai kuidud, sidä kesken zellhä, 2 %), libutimed (1 %), poliester (1 %), kül'menzoittud kala (1 %). Importan tavarad oma kivivoin ümbriradmižen produktad, mašinansauvomižen produkcii, tekstil', söndtavarad. Afganistanan eksportan päižed ostajad (vn 2019 oficialižiden andmusiden mödhe) oma Araban Ühtenzoittud Emiratad (44,8 %), Pakistan (24,3 %), Indii (21,6 %). Importan pämöjad (2019) oma Iran (23,4 %), Pakistan (17,1 %), Indii (12,9 %), Kitai (8,7 %), Amerikan Ühtenzoittud Valdkundad (8,6 %), Uzbekistan (6,6 %), Kazahstan (5,8 %).

Homaičendad

↑ Afganistanan ristitišton endustuz vn 2018 heinkus // Mail'man faktoiden kirj. — Cia.gov. (angl.)
↑ Area and administrative Population (Pind da ristitišt agjoidme) //Statistical Yearbook 2012-2013. — Central Statistics Organization of Afghanistan (cso.gov.af). (angl.)
↑ Afganistanan Konstitucijan tekst constituteproject.org-saital. (angl.)

Irdkosketused

Afganistanan prezidentan oficialine portal (president.gov.af). (angl.) (Puštu) (Dari)
Afganistanan parlamentan oficialine sait (parliament.af). (angl.) (Puštu) (Dari)

Afganistan Vikiaitas

	Azijan valdkundad
	Azijan valdkundad Afganistan \| Araban Ühtenzoittud Emiratad (AÜE) \| Armenii \| Azerbaidžan¹ \| Bahrein \| Bangladeš \| Brunei \| Butan \| Egipt² \| Filippinad \| Gruzii¹ \| Indii \| Indonezii³ \| Irak \| Iran \| Izrail' \| Japonii \| Jemen² \| Jordanii \| Kambodž \| Kazahstan¹ \| Katar \| Kipr¹ \| Kirgizstan \| Kitai \| Korejan Rahvahaliž-Demokratine Tazovaldkund \| Korejan Tazovaldkund \| Kuveit \| Laos \| Livan \| Malaizii \| Mal'divan Sared \| Mjanmar \| Mongolii \| Nepal \| Oman \| Pakistan \| Päivnouzmaine Timor \| Saudan Arabii \| Singapur \| Sirii \| Šrilank \| Tadžikistan \| Tailand \| Turkanma¹ \| Turkmenistan \| Uzbekistan \| Venäma¹ \| Vjetnam
	¹ Om Evropas mugažo. ² Om Afrikas mugažo. ³ Om Valdmerimaiš mugažo.

[1] Afganistanan ristitišton endustuz vn 2018 heinkus // Mail'man faktoiden kirj. — Cia.gov. (angl.)

[2] Area and administrative Population (Pind da ristitišt agjoidme) //Statistical Yearbook 2012-2013. — Central Statistics Organization of Afghanistan (cso.gov.af). (angl.)

[3] Afganistanan Konstitucijan tekst constituteproject.org-saital. (angl.)

[1]

[2]

[3]