Päivnouzmaine Timor

Timor-Lesten Demokratine Tazovaldkund
Repúblika Demokrátika Timor Lorosa'e (tetuman kel')
República Democrática de Timor-Leste (port.)

Flag	Valdkundznam
Pälidn	Dili
Eläjiden lugu (2018)	1,321,929 ristitud
Pind	14,874 km²
Kel'	tetuman, portugalijan
Valdkundan pämez'	Žoze Ramuš-Orta
Päministr	Taur Matan Ruak
Religii	hristanuskond
Valüt	AÜV:oiden dollar ($) (USD) timoran sentavo (rahuded vaiše)
Internet-domen	.tl
Telefonkod	+670
Aigvö	UTC+9

Päivnouzmaine Timor, portugaline nimi om Timor-Leste (portugalijan virkand [tiˈmoɾ ˈlɛʃtɨ]), täuz' oficialine nimi — Timor-Lesten Demokratine Tazovaldkund (tetuman kelel: Repúblika Demokrátika Timor Lorosa'e, port.: República Democrática de Timor-Leste), om valdkund Timor-saren päivnouzmas penen anklavanke sen päivlaskmas, Suvipäivnouzmaižes Azijas, Indižen valdmeren Timoran da Savu meriden randoil, Indonezijan da Avstralijan keskes. Sen pälidn da kaikiš suremb lidn om Dili.

Istorii

Vn 2002 semendkun 20. päiväl Päivnouzmaine Timor tedištoiti ičeze ripmatomudes Indonezijaspäi. Sil-žo päiväl nügüdläine Konstitucii tuli väghe, se om vahvištadud vn 2002 keväz'kun 22. päiväl i om olmas vajehtusita.

Geografijan andmused

Päivnouzmaižen Timoran reljefan kart (2006)

Päivnouzmaine Timor sijadase Indižen valdmeren päivnouzmas. Üks'jäine Azijan valdkund Suvižel mapoliškol.

Valdkund om röunoiš Indonezijanke, röunan piduz — 228 km. Valdmererandan piduz om 706 km. Savumeri om sarelpäi lodeheze, Bandameri — pohjoižpolehe, Timoran meri — suvipolehe.

Man südäimes om mägišt 500..700 metrad ü.m.t. korktusil. Kaikiš korktemb čokkoim om Tatamailau-mägi, 2963 m valdmeren pindan päl. Oleskeleb äi manrehkaidusid, tropižid ciklonid da cunamid.

Klimat om subekvatorialine mussonine. Il'man keskmäine päiväline lämuz om +25..+27 C° vodes läbi. Om kaht sezonad: neps da kuiv. Paneb sadegid 1500..2000 mm vodes. Om severt-se lühüdoid mägijogid (Loes, Lakio, Seikal, Be Lulio).

Londuseližed pävarad oma kivivoi, londuseline gaz, kuld, platin, marganc; toižed varad oma mramor, kala, sandalpuiden mecad.

Politine sistem

Päivnouzmaižen Timoran prezidentan pert'kulu Diliš (tetum.: Palasiu ba Presidente sira), semendku 2015

Ohjandusen form om unitarine konstitucine prezidentiž-parlamentine tazovaldkund äjiden partijoiden sistemanke. Valdkundan pämez' om prezident (tetum.: Prezidente Republika Demokratika Timor-Leste, port.: Presidente da República Democrática de Timor-Leste). Kaik rahvaz valičeb händast videks vodeks, kahtenden strokun voimuz om olmas. Prezidentale sab panda kel'dod parlamentan käskusihe, pästta sidä radmaspäi da panda uziden valičendoiden datad. Prezident paneb päministrad radsijha. Päministr om sajan vägestust parlamentan partijan lider, hän paneb ministrid radnikusile.

Üks'kodine Nacionaline Parlament (tetuman kelel: Parlamentu Nasionál, port.: Parlamento Nacional) om 65 ühtnijanke. Kaik rahvaz valičeb heid videks vodeks. Kaiked ristitud oma valičendoiktusenke seičemetoštkümnevoččes igäspäi.

Päivnouzmaižen Timoran parlamentan ühtnijoiden edelstrokuižed valičendad oliba vn 2018 12. päiväl semendkud. Prezidentan järgvaličendad oliba vn 2022 keväz'kun 19. päiväl i sulakun 19. päiväl, Žoze Ramuš-Orta (José Ramos-Horta) sai vägestust kahtendes turas (62,1 % änid) da tuleb radho sen-žo voden semendkun 20. päiväspäi, hän radoi jo prezidentan vll 2007−2012. Taur Matan Ruak radab päministran vn 2018 kezakun 22. päiväspäi, hän oli valdkundan prezidentan vll 2012−2017.

Administrativiž-territorialine jagand

   Kacu kirjutuz: Päivnouzmaižen Timoran administrativiž-territorialine jagand.

Päivnouzmaine Timor jagase koumetoštkümneks administrativižeks ümbrikoks. Ned alajagasoiš 65 alaümbrikoks. Edemba alaümbrikod alajagasoiš suko:ikš (niid om 442), sukod — 2225 lidn- da küläkundaks.

Eläjad

Päivnouzmaižes Timoras elädas timoralaižed. Vl 2014 valdkundan ristitišt oli 1 201 542 eläjad. Kaikiš suremb valdkundan ristitišt om nügüd'.

Mamankelen mödhe (2020): tetum prasa — 30,6 %, mambai — 16,6 %, makasai — 10,5 %, tetum terik — 6,1 %, baikenu 5,9 %, kemak — 5,8 %, bunak — 5,5 %, tokodede — 4,0 %, fataluku — 3,5 %, vaimaa — 1,8 %, galoli — 1,4 %, naueti — 1,4 %, idate — 1,2 %, midiki — 1,2 %, toižed keled — 4,5 %. Kaik om 32 sijališt kel't valdkundas. Ottas kävutamižhe portugalijan, anglijan i indonezijan kelid radkelikš.

Religijan mödhe (2015): riman katolikad — 97,6 %, protestantad — 2,0 %, islamanuskojad — 0,2 %, toižed uskojad — 0,2 %.

Toižed znamasižed lidnad (enamba 10 tuh. ristituid, vn 2010 rahvahanlugemižen mödhe, surembaspäi penembha): Baukau, Maljan, Lospalos, Same. Lidnalaižiden pala om 31,3 % (2020).

Ižanduz

Päivnouzmaine Timor om lujas goll' agrariž-industraline valdkund. Industrijan päsarakod oma kivivoin i sen gazan samine, sobiden omblend paltnaspäi, käzitöiden produkcii, muilan pästand, grammofonplatoiden i kirjoiden tehmine, turizm. Fiskaline voz' zavodiše 1. vilukud.

Kogosüdäiproduktan palad (2017): maižanduz 9,1 %, tegimišt 56,7 %, holitišiden sfer 34,4 %.

Vl 2010 valdkundan päeksport oli kivivoi (31 %) da sen gazad (26 %), räkištamatoi kofe (21 %); toine eksport — sandalpu, vanil', mašinad teid sauvomha, telefonad, grammofonplatad da kirjad. Importan tavarad oma kivivoin ümbriradmižen produktad, likkuimed (avtod, jüguavtod tondan täht, motociklad), cement. Irdpol'žen torguindan päižed partnörad (2022) oma Kitai (Päivnouzmaižen Timoran eksportan 25,5 % i importan 23,2 %), Indonezii (eksportan 20,4 % i importan 27,1 %), Japonii (eksportan 14,5 %), Suvikorei (eksportan 13,4 %), Singapur (importan 9,0 %), Tailand (eksportan 6,6 %), Avstralii (importan 6,3 %).

Irdkosketused

• Timor-Lesten Demokratižen Tazovaldkundan ohjastusen oficialine portal (timor-leste.gov.tl). (port.) (tetum.) (angl.)
• Päivnouzmaižen Timoran Statistikan radnikoičendan sait (statistics.gov.tl). (angl.) (port.) (tetum.)