Irlandii

Irlandii
Éire (irl.)
Ireland (angl.)
Flag;	Valdkundznam;
Pälidn	Dublin
Eläjiden lugu (2018)	5,068,050 ristitud
Pind	70,273 km²
Kel'	irlandijan, anglijan
Valdkundan pämez'	Maikl D. Higgins
Päministr	Mikal Martin
Religii	hristanuskond
Valüt	evro (€) (EUR)
Internet-domen	.ie
Telefonkod	+353
Aigvö	tal'vel UTC,; kezal UTC+1

Irlandii (irl.: Éire [ˈeːɾʲə], angl.: Ireland [ˈaɪərlənd], sijaline [ˈaɾlənd]), nece om oficialine nimi, kävutadas Irlandijan Tazovaldkund-nimitust mugažo (irl.: Poblacht na hÉireann, angl.: Republic of Ireland), om valdkund Evropan pohjoižes. Pälidn da kaikiš suremb lidn om Dublin, sen aglomeracii mülütab man ristitišton koumandest.

Valdkund eile PAKO:n ühtnii, no neitraline om. Vspäi 1973 om EÜ:n ühtnijaks.

Etimologii

Valdkundan nimi sündui irlandijan kelen «Éire»-sanaspäi, kudamb «valdkund» znamoičeb-ki.

Istorii

Vn 1922 6. päiväl tal'vkud Irlandii sai dominion-statusan Sures Britanijaspäi. Täuden ripmatomuden päiv oli vn 1931 11. tal'vku.

Valdkundan ezmäine Konstitucii (irl.: Bunreacht na hÉireann) oli olmas vspäi 1919. Irlandijan koumanz' lugul Konstitucii^[4]^[5] om pandud eloho vn 1937 29. päiväl tal'vkud kaiken rahvahan referenduman jäl'ghe. Se om väges äiluguižidenke kohendusidenke, vn 1996 tundujidenke vajehtusidenke.

Geografijan andmused

Irlandii otab ühtennimižen saren tobmad palad. Valdkund sijadase Atlantižen valdmeren Kel'tan da Irlandijan meriden randoil. Irlandijal om mavaldkundröunoid Surenke Britanijanke (443 km). Randanpird — 1448 km.

Kaikiš korktemb čokkoim om Karantuill-mägi, 1041 m valdmeren pindan päl.

Klimat om ven mererandaline. Tal'v om hobed, kezal om viluhk.

Londuseližed varad oma cink, hahktin, hobed, vas'k, kuld, londuseline gaz, turbaz.

Politine sistem

Ohjandusen form om unitarine konstitucine parlamentine tazovaldkund. Valdkundan pämez' om prezident (irl.: Uachtarán na hÉireann, angl.: President of Ireland), kaik rahvaz valičeb händast seičemeks vodeks, voib valitas kahtišti.

Parlament (irl.: Oireachtas, virktas «Erahtas», znamoitas «nevondkund») om kaks'kodine, prezident om parlamentan ühtnijan mugažo. Üläkodi om Irlandijan Senat (irl.: Seanad Éireann) 60 ühtnijanke, heišpäi päministr paneb radnikusele 11 mest, Rahvahaline i Dublinan universitetad valitas 6 mest, valičijoiden kollegii kundoiden nimikirjutesišpäi — 44 ristitud, täuz'valdoiktusiden strok om seičemehe vodhesai. Alakodi om Irlandijan Suim (irl.: Dáil Éireann) 158 ühtnijanke, kaik rahvaz valičeb heid videks vodeks.

Parlamentan alakodin ühtnijoiden järgenduseližed valičendad oliba vn 2016 26. päiväl uhokud. Maikl D. Higgins radab prezidentan vs 2011 kül'mkun 11. päiväspäi (56,8% änid kahtendes turas) kahtenden strokun, sai 55,8% änid ezmäižes turas vn 2018 valičendoil. Mikal Martin radab päministran vn 2020 kezakun 27. päiväspäi.

Administrativiž-territorialine jagand

Kacu kirjutuz: Irlandijan administrativiž-territorialine jagand.

Vl 1994 Dublin-grafkundan sijas tegihe 3 grafkundad da 1 lidn (Dublin). Vspäi 2014 valdkundas om 31 administrativišt ühtnikad sijaliženke ohjastusenke: 26 grafkundad (angl.: county), 2 lidnad-grafkundad (Limerik, Uoterford) da 3 lidnad (Dublin, Kork, Goluei). Sen ližaks, nügüd' municipaližiden ümbrikoiden sistem om peniden lidnnevondkundoiden sijas.

Istorižikš Irlandijan Tazovaldkund jagase nelläks agjaks (angl.: province): Lenster, Manster, Konnaht, Ol'ster. Mugažo valdkund jagase kahesaks planiruindan regionaks.

Eläjad

Irlandijas elädas irlandijalaižed. Vl 2013 valdkundan eläjiden lugu oli 4 593 100 ristitud^[6]. Kaikiš suremb ristitišt oli 6 528 799 eläjad vl 1841 i om nügüd'. Ende se poleni näl'gan da emigracijan tagut, minimaline ristitišt oli 2 818 341 eläjad vl 1961.

Uskondan mödhe (2016): riman katolikad — 78,3%, Irlandijan jumalankodikund — 2,7%, toižed hristanuskojad — 1,6%, ortodoksižed hristanuskojad — 1,3%, islamanuskojad — 1,3%, toižed uskojad — 2,4%, religijatomad — 9,8%, märhapanendata — 2,6%.

Toižed järedad lidnad (enamba 50 tuh. ristituid vn 2011 rahvahanlugemižen mödhe^[7]): Kork, Limerik, Goluei, Uoterford. Lidnalaižiden pala om 63,7% (2020).

Ižanduz

Vl 2012 Irlandijan päeksport oli zelläd (läz 60%), elektromašiništ (13%), medicinižed instrumentad (7%); toine eksport — olud, argvoi, lehmänliha. Sur' Britanii da AÜV oma torguindan päühtnijad.

Praznikad

Irlandijan praznikad alajagasoiš oficialižihe da oficialitomihe. Nened jäl'gmäižed praznikad jäiba paganičiden aigoišpäi, praznuitas niid paksus oficialiženke praznikanke ühtel päiväl.

Kaičenus paganudessai praznikad oma znamoitud kon'akol šriftal alemba kirjutadud tabludes.

Irlandijan praznikad
Kunpäiv	Vepsän nimi	Sijaline nimi	Kommentarijad
1. viluku	Uz' voz'	Lá Caille or Lá na Bliana Nua	—
1. uhoku	Ph. Brigittan päiv, Imbolk	Lá Fhéile Bríde	Keväden ezmäine päiv
17. keväz'ku	Ph. Patrikan päiv	Lá Fhéile Pádraig	Kaikiš znamasižemb nacionaline praznik
jäl'gmäine videnz'päiv edel Äipäiväd	Pühä Videnz'päiv	—	—
ezmäine ezmärg Äipäivän jäl'ghe	Äipäivän Ezmärg	Luan Cásca	—
semendkun ezmäine ezmärg	Semendkun praznik	Lá an Lucht Oibre	—
1. semendku	Bel'tain	Lá Bealtaine	Kezan ezmäine päiv
kezakun ezmäine ezmärg	Kezakun praznik	Lá Saoire i mí an Mheithimh	—
elokun ezmäine ezmärg	Elokun praznik	Lá Saoire i mí Lúnasa	—
1. eloku	Lugnassad	Lá Lúnasa	Sügüzen ezmäine päiv, satusen keradand
22. sügüz'ku	Mabon	—	Sügüz'ližen vauktantazostusen päiv
redukun jäl'gmäine ezmärg	Redukun praznik	Lá Saoire i mí Dheireadh Fómhair	—
31. reduku	Samain	Oíche Shamhna	Kaikiden pühiden päivän kanun, Enzne Uz' Voz'
25. tal'vku	Karačun	Lá Nollag	—
26. tal'vku	Ph. Stefanan päiv	Lá Fhéile Stiofáin vai Lá an Dreoilín	—

Homaičendad

↑ Irlandijan ristitišton endustuz vn 2018 heinkul // Mail'man faktoiden kirj. — Cia.gov. (angl.)
↑ Edel 1999 vot — irlandijan funt.
↑ Mugažo .eu kuti EÜ:n ühtnii.
↑ Irlandijan Tazovaldkundan Konstitucii 2012 kahtel kelel. — Constitution.ie. (irl.) (angl.)
↑ Irlandijan Konstitucijan tekst constituteproject.org-saital. (angl.)
↑ Irlandii: ristitišton da migracijan endustuz vn 2013 sulakus. — Irlandijan statistikan radnikoičend (cso.ie). (angl.)
↑ Vn 2011 rahvahanlugemine: Klassificiruidud ristitišt territorijan mödhe (Enzne Ezmäine tom). — Irlandijan statistikan radnikoičend (cso.ie). (angl.)

Irdkosketused

Irlandijan prezidentan sait (president.ie). (angl.) (irl.)
Irlandijan päministran oficialine sait (taoiseach.gov.ie). (irl.) (angl.)
«Irlandijan ohjastuz onlain»-sait (gov.ie). (irl.) (angl.)
Irlandijan parlamentan sait (oireachtas.ie). (irl.) (angl.)

Irlandii Vikiaitas

	Evropan valdkundad
	Evropan valdkundad Alamad \| Albanii \| Andorr \| Armenii¹ \| Azerbaidžan¹ \| Avstrii \| Bel'gii \| Bolgarii \| Bosnii da Gercegovin \| Čehanma \| Danii \| Estinma \| Francii \| Grekanma \| Gruzii¹ \| Horvatii \| Irlandii \| Islandii \| Ispanii \| Italii \| Kazahstan¹ \| Kipr¹ \| Latvii \| Lihtenštein \| Litvanma \| Lüksemburg \| Mad'jaranma \| Mal't \| Moldov \| Monako \| Mustmägi \| Norvegii \| Pohjoižmakedonii \| Pol'šanma \| Portugalii \| Ročinma \| Romanii \| San Marino \| Saksanma \| Serbii \| Slovakii \| Slovenii \| Suomenma \| Sur' Britanii \| Šveicarii \| Turkanma¹ \| Ukrain \| Vatikan \| Vaugedvenäma \| Venäma¹
	¹ Om Azijas mugažo.

[1] Irlandijan ristitišton endustuz vn 2018 heinkul // Mail'man faktoiden kirj. — Cia.gov. (angl.)

[2] Edel 1999 vot — irlandijan funt.

[3] Mugažo .eu kuti EÜ:n ühtnii.

[4] Irlandijan Tazovaldkundan Konstitucii 2012 kahtel kelel. — Constitution.ie. (irl.) (angl.)

[5] Irlandijan Konstitucijan tekst constituteproject.org-saital. (angl.)

[6] Irlandii: ristitišton da migracijan endustuz vn 2013 sulakus. — Irlandijan statistikan radnikoičend (cso.ie). (angl.)

[7] Vn 2011 rahvahanlugemine: Klassificiruidud ristitišt territorijan mödhe (Enzne Ezmäine tom). — Irlandijan statistikan radnikoičend (cso.ie). (angl.)

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]