Suomenma

Vikipedii-späi
Suomenman Tazovaldkund
Suomen tasavalta (suom.)
Republiken Finland (roč.)
 Flag
 Valdkundznam
Pälidn Hel'sinki
Eläjiden lugu (2018) 5,537,364[1] ristitud
Pind 338,145[2] km²
Suomenman Tazovaldkund Suomen tasavalta (suom.) Republiken Finland (roč.)
Kel' suomen, ročin
Valdkundan pämez' Sauli Niinistö
(1 keväz'ku 2012—)
Päministr Sanna Marin
(10 tal'vku 2019—)
Religii hristanuskond, ateizm
Valüt evro (€) (EUR)[3]
Internet-domen .fi[4],
.ax (Ahvenanmal)
Telefonkod +358
Aigvö tal'vel UTC+2,
kezal UTC+3
Pielinen-järv rahvahaližes Koli-puištos, Pohjoižkarjal

Suomenma, täuz' oficialine nimi — Suomenman Tazovaldkund (suom.: Suomi, Suomen tasavalta, roč.: Finland, Republiken Finland), om valdkund Pohjoiževropas. Suomenman pälidn da kaikiš suremb lidn om Hel'sinki.

Vspäi 1995 om EÜ:n ühtnijan, mülüb evron zonha sen alusenpanendaspäi vl 1999. Suomenma om neitraline valdkund.

Istorii[vajehta | vajehtada tekst]

Vn 1917 6. päiväl tal'vkud Suomenma tedištoiti ičeze ripmatomudes Venämaspäi. Imperijan čihodamine vei Rahvahanikoiden sodale Suomenmas vl 1918 (27. viluku — 16. semendku). Koumanden nevondkundaliž-suomalaižen sodan jäl'ghe (30. kül'mku 1939 — 13. keväz'ku 1940) Suomenma kadoti territorijan palad, no kaiči ripmatomut.

Valdkundan ezmäine Konstitucii oli olmas vspäi 1919, vajehtihe sidä äi kerdoid. Nügüdläine kahtenz' lugul Konstitucii[5] om vahvištadud vl 1999, se om väges voziden 2007, 2011 i 2018 vajehtusidenke.

Geografijan andmused[vajehta | vajehtada tekst]

Suomenman topografine kart.

Suomenma om mavaldkundröunoiš Norvegijanke pohjoižes (röunan piduz — 709 km), Venämanke päivnouzmas (1309 km) da Ročinmanke päivlaskmas (545 km). Ühthine röunoiden piduz madme — 2563 km. Om meriröunpirdoid Estinmanke.

Suomenman suvižed da päivlaskmaižed randad lainištab Atlantižen valdmeren Baltijan meri, sen Suomen i Botnine lahted, randanpird — 1250 km koverikahuden lugemata, täuzin läz 40 000 km (sarita). Kaik om 81 tuhad sart läz mererandad enamba 100 m² surudel.

Pind: kaik — 338 145 km², saum vezid — 34 330 km² (10,2%). Kaikiš korktemb čokkoim sijadase Haltitunturi (Haltiatunturi, Haltia, Halti)-mägen pautkel (1328 m).

Londuseližed varad — mec, metallad (raudkivend, vas'k, cink, hrom, nikel', hahktin, kuld, hobed).

Politine sistem[vajehta | vajehtada tekst]

Suomenman parlamentan (Eduskunta:n, Riksdagen:an) pert' Hel'sinkiš.

Suomenma om unitarine prezidentiž-parlamentine tazovaldkund ühtenke palahiženke avtonomijanke (Ahvenanma). Suomenman konstitucijan mödhe, käskusenandai tobmuz om prezidentan da parlamentan käziš, i radonoigendai tobmuz om prezidental da Valdkundaližel Nevondkundal (suom.: Valtioneuvosto, roč.: Sratsrådet).

Kaik rahvaz valičeb prezidentad (suom.: Suomen tasavallan presidentti, roč.: Republiken Finlands president) kudeks vodeks, voib valitas kahtendeks strokuks jäl'geten. Prezident om armijan päkäsknik. Suomen parlament ezitoitab päministrad (suom.: Pääministeri, roč.: Statsminister) prezidentale, i prezident formaližikš paneb päministrad radsijha, mugažo Valdkundaližen Nevondkundan ühtnijoid-ki (ministrid) päministran rekomendacijan mödhe. Ministriden lugu ei voi olda enamba 18.

Parlament (suom.: Eduskunta, roč.: Riksdagen) om üks'kodine, siš om 200 deputatad. Kaik rahvaz valičeb heid nelläks vodeks.

Parlamentan ühtnijoiden järgenduseližed valičendad oliba vn 2019 14. päiväl sulakud. Valitihe prezidentad vn 2018 28. päiväl vilukud, nügüdläine prezident sai vägestust ezmäižes turas (62,7%) da radab kahtenden strokun.

Kaikiš ülemb käskuzkundaline instancii om Suomenman Ülembaine käskuzkund (suom.: Korkein oikeus, roč.: Högsta domstolen).

Valdkundan pämehed[vajehta | vajehtada tekst]

Suomenman prezidentiden nimikirjutez:

Administrativiž-territorialine jagand[vajehta | vajehtada tekst]

   Kacu kirjutuz: Suomenman administrativiž-territorialine jagand.

Suomenma jagase 19 agjaks (regionaks) (suom.: maakunta / roč.: landskap), ned — kundoikš (suom.: kunta / roč.: kommun, oli niid 336 vl 2011) da lidnoikš (suom.: kaupunki / roč.: stad).

Suomenman agjoiden kart.
Agjad
Agj Pälidn Eläjiden lugu (2012)
Udenma Hel'sinki 1 550 362
Pirkanma Tampereh 491 743
Suvipäivlaskmaine Suomenma Turku 467 245
Pohjoižpohjanma Oulu 397 964
Kesksuomenma Jüväskülä 274 409
Pohjoižsavo Kuopio 248 143
Sadakund Pori 226 537
Päijät Häme Laht 202 204
Suvipohjanma Seinjogi 193 735
Laplandii Rovanem' 183 318
Kümenlakso Kouvol 181 775
Pohjanma Vas 179 140
Kanta Häme Hämenlidn 175 253
Pohjoižkarjal Jogensu 165 869
Suvisavo Mikoi 153 715
Suvikarjal Lapenrand 133 249
Kainu Kajani 81 232
Keskpohjanma Kokkol 68 504
Ahvenanma Mariehamn 34 014

Eläjad[vajehta | vajehtada tekst]

Suomenmas elädas suomalaižed. Vn 2011 EÜ:n rahvahanlugemižen mödhe valdkundan eläjiden lugu oli 5,375,300 ristitud, vl 2017 — 5,509,717 ristitud[6]. Kaikiš suremb ristitišt om nügüd', vspäi 2016 se ližadub immigracijan tagut tobjimalaz.

Mamankelen mödhe (vl 2017): suomen kel' — 87,9%, ročin kel' — 5,2%, venäkel' — 1,4%, toižed keled — 5,5%.

Uskondan mödhe (2017): lüteranižen jumalankodikundan uskojad — 70,9%, ateistad — 26,3%, ortodoksižed hristanuskojad — 1,1%, toižed uskojad — 1,7%.

Seičeme suomalašt kümnespäi elädas lidnas vai sen ümbrištos (vl 2013). Toižed järedad lidnad (enamba 100 tuh. ristituid vl 2015, surembaspäi penembha): Espoo (pälidnan region), Tampereh, Vantaa (pälidnan region), Oulu, Turku, Jüväskülä, Kuopio, Laht. Kaik om 107 lidnad valdkundas (2013).

Rahvahanižanduz[vajehta | vajehtada tekst]

Ižandusen päsarakod oma mašiništonsauvomine (elektrotehnine — Nokia), cellüloz-bumagaine (Stora Enso, UPM), kivivoihimine i mechimine, sömtegimišt, energetine (Fortum), turizm.

Vl 2009 Suomenman päeksport oli likutimed da mašiništ (11%), bumag (kirjutamha da painmaha, 10%), TV- da radiooigendimed (6%), pu (material) (läz 6%); toine eksport — elektropalad (3%), laivad da venehed (3%), teraz (3%), cink, nikel', avtod, zelläd da medicinižed instrumentad.

Homaičendad[vajehta | vajehtada tekst]

  1. Suomenman ristitišton endustuz vn 2018 heinkus // Mail'man faktoiden kirj. — Cia.gov. (angl.)
  2. Suomenman pind // Mail'man faktoiden kirj. — Cia.gov. (angl.)
  3. Edel 2002 vot — suomenman mark.
  4. Mugažo .eu kuti EÜ:n ühtnii.
  5. Suomenman Konstitucijan tekst constituteproject.org-saital. (angl.)
  6. Statistics Finland — Preliminary population statistics (Ristitišton lugumär vn 2017 elokun lopus). — Stat.fi. (angl.)

Irdkosketused[vajehta | vajehtada tekst]

Tobmuz
Ühthine informacii valdkundas



Suomenman agjad da niiden administrativižed keskused
Ahvenanma1 (Mariehamn) | Kainu (Kajani) | Kanta Häme (Hämenlidn) | Keskpohjanma (Kokkol) | Kesksuomenma (Jüväskülä) | Kümenlakso (Kouvol) | Laplandii (Rovanem') | Pirkanma (Tampereh) | Pohjanma (Vas) | Pohjoižkarjal (Jogensu) | Pohjoižpohjanma (Oulu) | Pohjoižsavo (Kuopio) | Päijät Häme (Laht) | Sadakund (Pori) | Suvikarjal (Lapenrand) | Suvipohjanma (Seinjogi) | Suvipäivlaskmaine Suomenma (Turku) | Suvisavo (Mikoi) | Udenma (Hel'sinki)
1 Avtonomine agj.


Evropan valdkundad
Evropan valdkundad
Evropan valdkundad
Alamad | Albanii | Andorr | Armenii1 | Azerbaidžan1 | Avstrii | Bel'gii | Bolgarii | Bosnii da Gercegovin | Čehanma | Danii | Estinma | Francii | Grekanma | Gruzii1 | Horvatii | Irlandii | Islandii | Ispanii | Italii | Kazahstan1 | Kipr1 | Latvii | Lihtenštein | Litvanma | Lüksemburg | Mad'jaranma | Mal't | Moldov | Monako | Mustmägi | Norvegii | Pohjoižmakedonii | Pol'šanma | Portugalii | Ročinma | Romanii | San Marino | Saksanma | Serbii | Slovakii | Slovenii | Suomenma | Sur' Britanii | Šveicarii | Turkanma1 | Ukrain | Vatikan | Vaugedvenäma | Venäma1

1 Om Azijas mugažo.